અષ્ટવિનાયકનો અર્થ થાય છે “આઠ ગણપતિ”. આ આઠ અતિ પ્રાચીન મંદિરોને ભગવાન ગણેશની આઠ શક્તિપીઠ પણ કહેવામાં આવે છે જે મહારાષ્ટ્રમાં સ્થિત છે. મહારાષ્ટ્રમાં પુણે નજીક અષ્ટવિનાયકના આઠ પવિત્ર મંદિરો ૨૦ થી ૧૧૦ કિલોમીટરના વિસ્તારમાં સ્થિત છે. આ મંદિરોનું પૌરાણિક મહત્વ અને ઈતિહાસ છે. તેમાં બિરાજમાન ગણેશજીની મૂર્તિઓ સ્વયંભૂ ગણાય છે, એટલે કે તેઓ સ્વયં પ્રગટ થયા છે. તે કુદરતી છે, માનવસર્જિત નથી. ‘અષ્ટવિનાયક’ના આ તમામ આઠ મંદિરો ખૂબ જૂના અને પ્રાચીન છે. હિંદુ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથોના સમૂહ ગણેશ અને મુદ્ગલ પુરાણમાં તે બધાનો ખાસ ઉલ્લેખ છે. આ આઠ ગણપતિ મંદિરોની યાત્રાને અષ્ટવિનાયક તીર્થ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અષ્ટવિનાયકની યાત્રા પણ આ પવિત્ર મૂર્તિઓની પ્રાપ્તિના ક્રમ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે. અષ્ટવિનાયક તત્વજ્ઞાનનો શાસ્ત્રોક્ત ક્રમ નીચે મુજબ છે:

[૧] મયુરેશ્વર અથવા મોરેશ્વર – મોરગાંવ, પુણે
[૨] સિદ્ધિવિનાયક – કરજત તહસીલ, અહમદનગર
[૩] બલ્લાલેશ્વર – પાલી ગામ, રાયગઢ
[૪] વરદવિનાયક – કોલ્હાપુર, રાયગઢ
[૫] ચિંતામણિ – થેઉર ગામ, પુણે
[૬] ગિરિજાત્મજા અષ્ટવિનાયક – લેન્યાદ્રી ગામ, પુણે
[૭] વિઘ્નેશ્વર અષ્ટવિનાયક – ઓઝર
[૮] મહાગણપતિ – રાજનગાંવ

શ્રી મયુરેશ્વર મંદિર

આ મંદિર પૂણેથી 80 કિમી દૂર આવેલું છે. મોરેગાંવ ગણેશજીની પૂજાનું મહત્વનું કેન્દ્ર છે. મયુરેશ્વર મંદિરમાં ચાર ખૂણામાં મિનારા અને ઊંચી પથ્થરની દિવાલો છે. અહીં ચાર દરવાજા છે. આ ચાર દરવાજા સતયુગ, ત્રેતાયુગ, દ્વાપરયુગ અને કળિયુગના ચાર યુગના પ્રતીક છે.

આ મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પર શિવના વાહન નંદી બળદની મૂર્તિ સ્થાપિત છે, તેનું મુખ ભગવાન ગણેશની મૂર્તિ તરફ છે. નંદીની મૂર્તિ અંગે પ્રચલિત માન્યતાઓ અનુસાર, પ્રાચીન સમયમાં શિવ અને નંદી આરામ માટે આ મંદિર વિસ્તારમાં રોકાયા હતા, પરંતુ બાદમાં નંદીએ અહીંથી જવાની ના પાડી દીધી હતી. ત્યારથી અહીં નંદી બિરાજમાન છે. નંદી અને ઉંદર બંને મંદિરના રક્ષક તરીકે તૈનાત છે. મંદિરમાં, ગણેશ બેઠકની મુદ્રામાં બિરાજમાન છે અને તેમની થડ ડાબા હાથ તરફ છે અને તેમને ચાર હાથ અને ત્રણ આંખો છે.

માન્યતાઓ અનુસાર, મયુરેશ્વરના મંદિરમાં ભગવાન ગણેશ દ્વારા સિંધુરાસુર નામના રાક્ષસનો વધ કરવામાં આવ્યો હતો. ભગવાન ગણેશ સિંધુરાસુર સાથે મોર પર સવાર થઈને લડ્યા. આ કારણે અહીં સ્થિત ગણેશને મયુરેશ્વર કહેવામાં આવે છે.

૨- સિદ્ધિવિનાયક મંદિર

અષ્ટ વિનાયકમાં સિદ્ધિવિનાયક બીજા ગણેશ છે. આ મંદિર પૂણેથી લગભગ ૨૦૦ કિલોમીટરના અંતરે આવેલું છે. નજીકમાં ભીમા નદી છે. આ વિસ્તાર સિદ્ધટેક ગામ હેઠળ આવે છે. તે પુણેના સૌથી જૂના મંદિરોમાંનું એક છે. આ મંદિર લગભગ ૨૦૦ વર્ષ જૂનું છે. સિદ્ધટેકમાં આવેલ સિદ્ધિવિનાયક મંદિર ખૂબ જ પરફેક્ટ જગ્યા છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન વિષ્ણુએ અહીં સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી હતી. સિદ્ધિવિનાયક મંદિર પર્વતની ટોચ પર બનેલું છે. જેનો મુખ્ય દરવાજો ઉત્તર તરફ છે. મંદિરની પરિક્રમા કરવા માટે ટેકરી ઉપર જવું પડે છે. અહીંની ગણેશની મૂર્તિ ૩ ફૂટ ઊંચી અને ૨.૫ ફૂટ પહોળી છે. આ મૂર્તિ ઉત્તર દિશા તરફ છે. ભગવાન ગણેશની સુંઢ જમણા હાથ તરફ છે.

૩- શ્રી બલ્લાલેશ્વર મંદિર

અષ્ટવિનાયકમાં આગળનું મંદિર શ્રી બલ્લાલેશ્વર મંદિર છે. આ મંદિર મુંબઈ-પુણે હાઈવે પર પાલીથી ટોયાન સુધી ૧૧ કિલોમીટર અને ગોવા હાઈવે પર નાગોથાણે પહેલાં આવેલું છે. આ મંદિરનું નામ ગણેશના ભક્ત બલ્લાલના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે. પ્રાચીન સમયમાં બલ્લાલ નામનો એક છોકરો હતો, તે ગણેશનો પરમ ભક્ત હતો. એક દિવસ તેણે પાલી ગામમાં વિશેષ પૂજાનું આયોજન કર્યું. પૂજા ઘણા દિવસોથી ચાલી રહી હતી. પૂજામાં સામેલ ઘણા બાળકો ઘરે પાછા ન આવ્યા અને ત્યાં જ બેસી ગયા. આ કારણે તે બાળકોના માતા-પિતાએ બલ્લાલને માર માર્યો અને ગણેશની મૂર્તિ સાથે જંગલમાં ફેંકી દીધો. ગંભીર હાલતમાં બલ્લાલ ગણેશના મંત્રોનો જાપ કરી રહ્યો હતો. આ ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને ગણેશજીએ તેમને દર્શન આપ્યા. પછી બલ્લાલે ગણેશજીને હવે આ સ્થાન પર નિવાસ કરવાની વિનંતી કરી. ગણપતિએ વિનંતી સ્વીકારી.

૪- શ્રી વરદવિનાયક મંદિર

શ્રી વરદવિનાયક અષ્ટ વિનાયકમાં ચોથા ગણેશ છે. આ મંદિર મહારાષ્ટ્રના રાયગઢ જિલ્લાના કોલ્હાપુર વિસ્તારમાં આવેલું છે. અહીં એક સુંદર પહાડી ગામ મહાડ છે. એ જ ગામમાં શ્રી વરદવિનાયક મંદિર સ્થિત છે.

અહીં પ્રચલિત માન્યતા અનુસાર, વરદવિનાયક ભક્તોની તમામ મનોકામનાઓ પૂર્ણ કરવાનું વરદાન આપે છે.

આ મંદિરમાં નંદદીપ નામનો દીવો છે જે વર્ષોથી પ્રજ્વલિત છે. વરદવિનાયકનું નામ લેવાથી તમામ મનોકામનાઓની પૂર્તિનું વરદાન મળે છે.

૫- ચિંતામણિ ગણપતિ

અષ્ટવિનાયકમાં પાંચમો ગણેશ ચિંતામણિ ગણપતિ છે. આ મંદિર પુણે જિલ્લાના હવેલી વિસ્તારમાં આવેલું છે. મંદિરની નજીક ત્રણ નદીઓનો સંગમ છે. આ ત્રણ નદીઓ છે ભીમા, મૂલા અને મુથા. જો કોઈ ભક્તનું મન ખૂબ જ વ્યથિત હોય અને જીવનમાં કષ્ટો મળી રહ્યા હોય તો આ મંદિરમાં આવવાથી આ બધી સમસ્યાઓ દૂર થઈ જાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન બ્રહ્માએ પોતાના અસ્વસ્થ મનને વશ કરવા માટે આ સ્થાન પર તપસ્યા કરી હતી.

૬- શ્રી ગિરિજાત્મજ ગણપતિ

અષ્ટવિનાયકમાં આગામી ગણપતિ શ્રી ગિરજાત્મજ છે. આ મંદિર પુણે-નાસિક હાઇવે પર પુણેથી ૯૦ કિલોમીટરના અંતરે આવેલું છે. પ્રદેશના નારાયણગાંવથી આ મંદિરનું અંતર ૧૨ કિમી છે. ગિરજાત્મજ એટલે ગિરિજા એટલે કે માતા પાર્વતીના પુત્ર ગણેશ.

આ મંદિર એક પર્વત પર બૌદ્ધ ગુફાઓની જગ્યા પર બનેલ છે. લેન્યાદ્રી પર્વત પર ૧૮ બૌદ્ધ ગુફાઓ છે અને ૮મી ગુફામાં ગિરજાત્મજ વિનાયક મંદિર છે. આ ગુફાઓને ગણેશ ગુફાઓ પણ કહેવામાં આવે છે. મંદિર સુધી પહોંચવા માટે લગભગ ૩૦૦ પગથિયાં ચઢવા પડે છે. આ આખું મંદિર પોતે એક મોટા પથ્થરને કાપીને બનાવવામાં આવ્યું છે.

૭- વિઘ્નેશ્વર ગણપતિ મંદિર

વિઘ્નેશ્વર ગણપતિ અષ્ટવિનાયકમાં સાતમા ગણેશ છે. આ મંદિર પુણેના ઓઝર જિલ્લામાં જુનાર વિસ્તારમાં આવેલું છે. તે નારાયણગાંવથી જુનાર અથવા ઓઝર થઈને લગભગ ૮૫ કિમીના અંતરે પુણે-નાસિક રોડ પર સ્થિત છે.

પ્રચલિત દંતકથા અનુસાર — વિઘ્નાસુર નામનો એક રાક્ષસ સંતોને ત્રાસ આપતો હતો. ભગવાન ગણેશે આ વિસ્તારમાં તે રાક્ષસનો વધ કર્યો અને બધાને કષ્ટોમાંથી મુક્ત કરાવ્યા. ત્યારથી આ મંદિર વિઘ્નેશ્વર, વિઘ્નહર્તા અને વિઘ્નહર તરીકે ઓળખાય છે.

૮- મહાગણપતિ મંદિર

મહાગણપતિ અષ્ટવિનાયક મંદિરના આઠમા ગણેશ છે. આ મંદિર પુણેના રંજનગાંવમાં આવેલું છે. તે પુણે-અહમદનગર હાઇવે પર ૫૦ કિલોમીટરના અંતરે આવેલું છે. આ મંદિરનો ઈતિહાસ ૯-૧૦મી સદી વચ્ચેનો હોવાનું માનવામાં આવે છે. મંદિરનું પ્રવેશદ્વાર પૂર્વ તરફ છે જે ખૂબ જ વિશાળ અને સુંદર છે. ભગવાન ગણપતિની મૂર્તિ મહોત્તકના નામથી પણ ઓળખાય છે. અહીંની ગણેશ મૂર્તિ અદ્ભુત છે. પ્રચલિત માન્યતા અનુસાર, મંદિરની મૂળ મૂર્તિ ભોંયરામાં છુપાયેલી છે. જૂના સમયમાં, જ્યારે વિદેશીઓ અહીં હુમલો કરતા હતા ત્યારે મૂર્તિને તેમનાથી બચાવવા માટે તેને ભોંયરામાં છુપાવવામાં આવી હતી.

આ ટૂંકમાં માહિતી છે…. આગળ આ દરેક અષ્ટવિનાયકના મંદિરો વિષે વિગતે લઈશું !

!! શ્રી ગણેશાય નમ: !!
!! ગણપતિ બાપા મોરયા !!