સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય આજે સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાયેલો છે, અને તેના કરોડો અનુયાયીઓ છે. આ સંપ્રદાયમાં અનેક શાખાઓ પ્રવર્તમાન છે, જેમ કે નરનારાયણણ દેવ વિભાગ, લક્ષ્મીનારાયણ દેવ વિભાગ, BAPS, આબાજી બાપા, સોખડા, અને મણિનગર વગેરે. આ તમામ પંથોની પોતાની વિશિષ્ટતાઓ છે, પરંતુ અવારનવાર લોકોની વચ્ચે મતભેદ અને વિવાદ થતો જોવા મળે છે. હું મારા પોતાના જ્ઞાન અને સમજ અનુસાર આ વિષય પર થોડું પ્રકાશ પાડવા ઈચ્છું છું.

ભગવાન સ્વામિનારાયણનો જન્મ અને જીવનયાત્રા

ભગવાન સ્વામિનારાયણનો જન્મ છપૈયાં (હાલમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં) થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ધર્મદેવ અને માતાનું નામ ભક્તિદેવી હતું. તેમના માતા-પિતાના નિધન બાદ, સ્વામિનારાયણ પોતાનું ઘર-પરિવાર છોડીને દેશાટન માટે નીકળી પડ્યા, અને આ સમયે તેઓ ‘નીલકંઠ વર્ણી’ તરીકે ઓળખાયા.

સૌરાષ્ટ્રનું પ્રવેશ અને લોજ ગામનો સંપર્ક

તેઓના પ્રવાસ દરમિયાન, હિમાલય, નેપાળ અને ભારતના અનેક ભાગોને વિહરીને તેઓ સૌરાષ્ટ્રના લોજ ગામે પહોંચ્યા. ત્યાં, સ્વામિ રામાનંદજીના આશ્રમનો દર્શન કરીને તેઓ ભાવવિભોર થઈ ગયા અને ત્યાં જ નિવાસ કરવાનો નિર્ણય કર્યો.

રામાનંદ સ્વામિનો પરિચય

આગળ વધતા પહેલા, રામાનંદ સ્વામિ વિશે પણ જાણવું જરૂરી છે. રામાનંદ સ્વામિ, જે ઉદ્ધવ સંપ્રદાયના આગેવાન હતા, તેમણે પોતાના ગુરુ આચાર્ય રામાનુજાચાર્યથી શિષ્યપદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તે બાદ તેમણે ભગવાન સ્વામિનારાયણને પણ દિક્ષા આપી હતી, જેના કારણે સ્વામિનારાયણ આ ઉદ્ધવ સંપ્રદાયના મુખ્ય પ્રચલક બન્યા.

ગાદી અભિષેક અને સંપ્રદાયનું વિતરણ

પીપલાણા ગામે રામાનંદ સ્વામિ સાથેના મુલાકાત બાદ, ફરેની ગામે સ્વામિનારાયણનું ગાદી-અભિષેક કરવામાં આવ્યું, અને તેમને સંપ્રદાયના પ્રમુખ તરીકે સ્થાન આપવામાં આવ્યું. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ માટે તેમનું માર્ગદર્શન મહત્વપૂર્ણ રહ્યું છે, અને તેમણે પોતાના શિષ્યો માટે આચાર્ય પદની સ્થાપના કરી.

સંપ્રદાયનો વિભાજન અને આચાર્ય પરંપરા

સંપ્રદાયને સમર્થ રીતે આગળ ધપાવવા, ભગવાન સ્વામિનારાયણે તેના ભાઈઓ પાસેથી દિકરા દાટક લઈ બે ભાગમાં વિભાજિત કર્યાં—ઉત્તર ભાગ એટલે કે અમદાવાદ અને દક્ષિણ ભાગ એટલે કે વડતાલ. અમદાવાદ દેશના પ્રથમ આચાર્ય આદિ આચાર્ય અયોધ્યાપ્રસાદજી મહારાજ અને વડતાલ દેશના આચાર્ય શ્રી રઘુવીરજી મહારાજ બન્યા. વચનામૃત ગ્રંથમાં સ્વામિનારાયણ કહે છે કે આચાર્ય દ્વારા દિક્ષિત સંત અને પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિઓ જ પૂજનીય હોવી જોઈએ.

BAPS અને તેના ઉદ્ભવનો ઇતિહાસ

હવે BAPS ક્યાંથી અને કેવી રીતે આવ્યુ તે જાણવું જોઈએ. વડતાલ ગાદીના જુનાગઢ મંદિરમાં ગુણાતીતાનંદ સ્વામિ મહંત હતા, પરંતુ કેટલાક વિવાદોના કારણે તેમણે ગોંડલ ખાતે નિવાસ કરવાનું નક્કી કર્યું. ગુણાતીતાનંદ સ્વામિના શિષ્ય ભગતજી મહારાજ અને તેમના શિષ્ય શાસ્ત્રીજી મહારાજે 1907માં બોચાસણ ખાતે BAPSની સ્થાપના કરી હતી.

ગ્રંથોમાં ફેરફારો અને જીવન્ત સંતોની પૂજા

BAPS દ્વારા વચનામૃત, આરતી, અને શિક્ષાપત્રી જેવી મૂળ ગ્રંથોમાં થોડા ફેરફારો કરવામાં આવ્યા છે. સાથે જ, જીવન્ત સંતોની મૂર્તિઓ સ્થાપવામાં આવી છે અને તેમની પૂજાનો નિયમ પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે.

મારા મતે, દરેકને પોતાની ધાર્મિક માન્યતાઓ રાખવાની સ્વતંત્રતા છે, પરંતુ મૂળ ગ્રંથો અને પરંપરાના આદર્શોને માને તે બહુ જ મહત્વનું છે.

નમસ્તે મિત્રો! આજે આપણે વાત કરીશું એક ખૂબ જ પવિત્ર અને ઐતિહાસિક સ્થળની – ગઢપુરના દાદા ખાચરનો દરબાર, જ્યાં સ્વામિનારાયણ ભગવાને 28 વર્ષ સુધી નિવાસ કર્યો હતો. આ સ્થાન આપણા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય માટે અતિ વિશિષ્ટ છે અને આજે આપણે તેની વિશેષતાઓ અને સંપ્રદાયની પરંપરાઓ પર એક નજર નાખીશું.

ભગવાન સ્વામિનારાયણના બે ખાસ વરદાન

જ્યારે ભગવાન સ્વામિનારાયણે પોતાના ગુરુ રામાનંદ સ્વામી પાસેથી દીક્ષા લીધી ત્યારે તેઓએ બે મહાન વરદાન માંગી લીધાં. આ વરદાન તેમના ભક્તોના કલ્યાણ માટેની તેમની અનંત કરુણા દર્શાવે છે:

1. ભક્તોના દુ:ખ અમારા પર પડવું: “તમારા કોઈ ભક્તને એક વીંછીનું દુ:ખ થવાનું હોય તો એ દુ:ખ રુંવાડે-રુંવાડે અમને થાય, પણ તમારા ભક્તને ન થાય.” આ વાત દર્શાવે છે કે તેઓ તેમના ભક્તોના દરેક દુ:ખને પોતે વહેંચી લેવા તૈયાર હતા.
2. ભક્તોને અન્ન-વસ્ત્રમાં સુખ: “તમારા ભક્તને જીવનમાં અન્ન કે વસ્ત્રનો અછત ન આવે. જો કંઈ અભાવ હોય તો એ અમને આવે, પણ તમારા ભક્ત સુખી રહે.” એ માટે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના વધુયાં ભક્તો જિંદગીમાં સુખી અને તૃપ્ત રહે છે.

ગુજરાતમાં સ્થાપિત છ મુખ્ય મંદિરો

સ્વામિનારાયણ ભગવાને ગુજરાતમાં પોતાની આપવીતીથી છ મુખ્ય મંદિરો સ્થાપ્યા હતા, જે આજે પણ ભક્તો માટે વિશાળ શ્રદ્ધાના કેન્દ્ર છે:

1. કાલુપુર, અમદાવાદ: શ્રી નર-નારાયણ દેવ
2. ભુજ, કચ્છ: શ્રી નર-નારાયણ દેવ
3. વડતાલ, ખેડા: લક્ષ્મીનારાયણ દેવ
4. ધોલેરા, અમદાવાદ: મદન મોહનજી મહારાજ
5. જૂનાગઢ: રાધા રમણ દેવ
6. ગઢડા, બોટાદ: ગોપીનાથજી મહારાજ

આ મંદિરોને સ્વામિનારાયણ ભગવાને પોતાના હસ્તે તૈયાર કર્યા હતા અને આને કારણે આ સ્થાનો ભક્તો માટે પવિત્ર યાત્રાધામ બન્યાં છે.

આચાર્ય પરંપરા અને સંતોની યાત્રા

સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયમાં બે મુખ્ય ગાદીઓ છે – કાલુપુર અને વડતાલ. ભગવાને તેમના બે ભાઈઓના પુત્રોને આ ગાદીઓની જવાબદારી સોંપી હતી, જે આજે આચાર્ય પરંપરા તરીકે ઓળખાય છે. આ પરંપરા દ્વારા તેઓ ભક્તો અને સંતોને માર્ગદર્શન આપે છે અને સંપ્રદાયનો વ્યાપ વધારવાનો પ્રયાસ કરે છે.

કાલુપુર મંદિરની આચાર્ય પરંપરા

• આદિ આચાર્ય અયોધ્યાપ્રસાદજી મહારાજથી શરુઆત થઈ અને આજ સુધી આ પરંપરામાં કોશલેન્દ્રપ્રસાદજી મહારાજ અને લાલજી વ્રજેન્દ્રપ્રસાદજી મહારાજ (ભાવિ આચાર્ય) કાર્યરત છે.

વડતાલ ગાદીની આચાર્ય પરંપરા

• આદિ આચાર્ય રઘુવીરજી મહારાજથી શરૂ થઈને આજે આ પરંપરામાં રાકેશપ્રસાદજી મહારાજ અને લાલજી સૌરભપ્રસાદજી મહારાજ (ભાવિ આચાર્ય) નું માર્ગદર્શન છે.

વિશ્વવ્યાપી પ્રચાર અને પંથની રચના

વિશ્વભરમાં સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયનો વ્યાપ વધવાની કારણ તેમની સેવા અને ભક્તિની અનન્ય રીત છે. ભગવાને જે પરંપરાઓ અને આશીર્વાદ આપ્યાં, તે આજે પણ ભક્તો માટે માર્ગદર્શક અને પ્રેરણારૂપ છે.

મિત્રો, આટલું બધું જાણીને આપણે માટે ગૌરવની વાત છે કે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે આટલી મોટી સફળતા મેળવી છે અને લોકોના હૃદયમાં આજ સુધી સ્થાન પામ્યું છે.

બાબા રામદેવ પીરનું સમાધિસ્થળ – રામદેવરા

વડતાલ સંપ્રદાયનો વિવાદ અને ફાંટાઓ [દેવપક્ષ-આચાર્ય પક્ષનો વિવાદ – આચાર્ય અજેન્દ્રપ્રસાદ પાંડે VS રાકેશ પ્રસાદજી વિવાદ]

વડતાલ સંપ્રદાયમાં 2003માં વિવાદને કારણે બે ફાંટા પડ્યા – દેવપક્ષ અને આચાર્ય પક્ષ. આચર્ય અજેન્દ્રપ્રસાદ પાંડેને તે સમયે ગાદીપતિ તરીકેના પદ પરથી હટાવી દેવામાં આવ્યા હતા. આ આક્ષેપ હતો કે તેઓ પરંપરા પ્રમાણે પાર્ષદોને દીક્ષા આપતા નથી અને ચરણભેટ પણ જમા નથી કરાવતાં. દક્ષિણ ઝોન સત્સંગ મહાસભાએ ઠરાવ પસાર કરીને અજેન્દ્રપ્રસાદને પદભ્રષ્ટ કર્યા. તેમણે આ નિર્ણયને પડકારવા માટે કોર્ટનો દોર પણ ધર્યો. 1984માં તેઓને ગાદીપતિ બનાવવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ અંતે 2003માં અજેન્દ્રપ્રસાદને પદ પરથી હટાવીને રાકેશ પ્રસાદજીની વરણી ગાદીપતિ તરીકે કરવામાં આવી.

તાજેતરમાં ગઢડા (સ્વામીના) ગોપીનાથજી મંદિરની ચૂંટણીમાં દેવપક્ષે સત્તા સંભાળી હતી, જેથી આચાર્ય પક્ષ તરફથી કાયદાકીય કાર્યવાહી કરવામાં આવી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે આચાર્ય પક્ષની રજૂઆત સાંભળીને ચેરીટી કમિશ્નરને આ મામલો 3 મહિનામાં નિપટાવવાનો આદેશ આપ્યો હતો. અંતે રાજકોટ ચેરીટી કમિશ્નરે સુનાવણી બાદ દેવપક્ષ તરફી હુકમ આપ્યો, જેના કારણે દેવપક્ષને વિજય મળ્યો.

SMVS સંસ્થા

SMVS પણ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની જ એક સંસ્થા છે, જેના સંસ્થાપક અબજીબાપા છે. અબજીબાપાનું જન્મ કચ્છ જિલ્લાના બળદિયા ગામે થયું હતું. તેઓના અંતર્ધાન પછી આ સંસ્થા સદ્. ઈશ્વરચરણદાસજી સ્વામી, સદ્. વૃંદાવનદાસજી સ્વામી તથા સદ્. મુનિસ્વામીને સોંપવામાં આવી હતી. SMVSની સ્થાપના 1987માં કરવામાં આવી હતી. અબજીબાપા પછી સત્યસંકલ્પદાસજી સ્વામી હાલ આ સંસ્થા ચલાવી રહ્યા છે.

સોખડા સંસ્થાનો અલગ પડવાનો ઇતિહાસ

સોખડા સંસ્થા પણ વિવાદથી દૂર રહી શકી નથી. BAPSના યોગીજી મહારાજના અવસાન બાદ પ્રમુખસ્વામી મહારાજને ગાદી અપાઇ, પરંતુ હરિપ્રસાદજી સ્વામી, જે યોગીજી મહારાજના ગુરુભાઈ હતા, તેઓએ અલગ થવાનો નિર્ણય લીધો અને સોખડા ખાતે નવી સંસ્થા સ્થાપી. આ નવી સંસ્થા ‘હરિધામ સોખડા’ નામે પ્રચલિત થઈ. હરિપ્રસાદજી સાથે લગભગ 40 સંતો જોડાયા અને સંગઠનને આગળ વધાર્યું.

શ્રી વિસામણ બાપુ ની જગ્યા – પાળીયાદ