નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ એ ભારતના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાંનું 10મું જ્યોતિર્લિંગ છે. આ જ્યોતિર્લિંગ ગુજરાત રાજ્યમાં દ્વારકાથી 17 કિલોમીટરના અંતરે આવેલું છે. દ્વારિકામાં નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગના પરિસરમાં ભગવાન શિવની ખૂબ જ આકર્ષક ધ્યાન મુદ્રામાં વિશાળ પ્રતિમા બનાવવામાં આવી છે, જેના કારણે મંદિર 3 કિલોમીટર દૂરથી દેખાય છે. જણાવી દઈએ ભગવાન શિવની આ મૂર્તિ 125 ફૂટ ઊંચી છે અને તેની પહોળાઈ 25 ફૂટ છે. 

નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગનો અર્થ, મહત્વ અને ઇતિહાસ 
એવી માન્યતા છે કે નાગેશ્વર એટલે કે સાપના દેવતા વાસુકી ભગવાન શિવના ગળામાં કુંડળી બાંધીને બેસી રહે છે. આ મંદિરમાં સ્થાપિત જ્યોતિર્લિંગના દર્શન કરનારાઓ માટે ભગવાન શિવનો ખૂબ મહિમા છે. એવું કહેવાય છે કે આ મંદિરમાં ઝેર સંબંધિત તમામ રોગોથી મુક્તિ મળે છે. આ ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાં સ્થાપિત શ્રી વિશ્વનાથનું દસમું જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે .

જ્યોતિર્લિંગ કેમ કહેવામાં આવે છે?
ભગવાન શિવના આ મંદિરોને જ્યોતિર્લિંગ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે ભગવાન શિવ સ્વયં તેમના ભક્તોની ભક્તિ પૂજાથી પ્રસન્ન થઈને આ સ્થાનો પર જન્મ્યા હતા. ધાર્મિક ગ્રંથોના લેખોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આ પવિત્ર જ્યોતિર્લિંગના દર્શન કરીને ભક્તિભાવથી પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવી શકાય છે. હિન્દુઓનું આ પ્રાચીન અને અગ્રણી મંદિર માત્ર ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. જેમાં ભગવાન શિવની આરાધના નાગેશ્વર સ્વરૂપે ભક્તિભાવથી પૂજા કરવામાં આવે છે. આ જ્યોતિર્લિંગને રુદ્ર સંહિતામાં દારકાવને નાગેશ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

નાગેશ્વર 12 જ્યોતિર્લિંગમાંથી 10મું જ્યોતિર્લિંગ છે. આ જ્યોતિર્લિંગનું સ્થાન વિવાદાસ્પદ છે. શિવપુરાણ અનુસાર તે દારુક જંગલમાં આવેલું છે. દંડકવન, દૈત્યવન અને કામ્યકવન જેવા અનેક મહાકાવ્યોમાં દારુકા વનનો ઉલ્લેખ આપણને જોવા મળે છે. પરંતુ ત્રણ મંદિરો નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. પહેલું ગુજરાતના દ્વારકામાં, બીજું ઉત્તરાખંડના અલ્મોડામાં અને ત્રીજું મહારાષ્ટ્રના હિંગોલીમાં આવેલું છે.

નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગનું નિર્માણ કાર્ય:-
ભગવાન શિવના આ દસમા જ્યોતિર્લિંગનું નિર્માણ કાર્ય અદ્ભુત અને સુંદર રીતે કરવામાં આવ્યું છે. ભગવાન શિવના આ જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના નાગેશ્વર મંદિરના મુખ્ય ગર્ભગૃહના નીચલા સ્તરે કરવામાં આવી છે. આ જ્યોતિર્લિંગની ટોચ પર ભગવાન શિવનો એક મોટો ચાંદીનો નાગ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે. એટલું જ નહીં, આ અદ્ભુત જ્યોતિર્લિંગની પાછળ માતા પાર્વતીની પ્રતિમા પણ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. આ જ્યોતિર્લિંગનું મંદિર ખૂબ જ અદભુત સૌંદર્યલક્ષી રીતે બનાવવામાં આવ્યું છે.

નાગેશ્વર મંદિરનો વાર્તા અને ઇતિહાસ 
એક સમયે દારુકા નામની રાક્ષસી તેના રાક્ષસ પતિ દારુકા સાથે જંગલમાં રહેતી હતી. માતા પાર્વતીએ દારુકાને વરદાન આપ્યું હતું કે તમે આ જંગલને તમારી સાથે ગમે ત્યાં લઈ જઈ શકો છો. તેને અને તેના પતિએ સમગ્ર જંગલમાં ખળભળાટ મચાવી દીધો હતો. આજુબાજુના બધા જ ચિંતિત હતા. તેથી તેઓ બધા મહર્ષિ અર્વ પાસે ગયા અને દારુકા અને તેના પતિ વિશે કહ્યું અને તેનો ઉપાય પૂછ્યો. એ સમયે મહર્ષિએ લોકોની રક્ષા માટે શ્રાપ આપ્યો કે જો આ રાક્ષસો પૃથ્વી પર હિંસા કરશે અથવા યજ્ઞમાં વિઘ્ન કરશે તો તે જ ક્ષણે તેમનો નાશ થશે. દેવતાઓને પણ આ વાતની જાણ થઈ, પછી તેઓએ રાક્ષસો પર હુમલો કર્યો. એ બાદ રાક્ષસો વિચારવા લાગ્યા કે જો તેઓ દેવતાઓ સાથે યુદ્ધ કરશે તો તે જ ક્ષણે તેમનો નાશ થશે અને જો તેઓ યુદ્ધ નહીં કરે તો તેઓ યુદ્ધમાં પરાજય પામશે.

રાક્ષસો સમુદ્રની વચ્ચે આરામથી રહેવા લાગ્યા
આ બાદ દારુકાના મનમાં એક વિચાર આવ્યો અને તે તરત જ તે જંગલને ઉડાવીને તેને સમુદ્રની વચ્ચે લઈ ગઈ. પછી રાક્ષસો સમુદ્રની વચ્ચે આરામથી રહેવા લાગ્યા પણ એક દિવસ ઘણી હોડીઓ તે જંગલ તરફ આવી રહી હતી, જેમાં માણસો સવાર હતા. રાક્ષસોએ તે મનુષ્યોને જોયા અને એમને બંધક બનાવ્યા હતા અને એ બંધકોમાં સુપ્રિય નામનો એક મહાન શિવભક્ત હતી અને તે એક વૈશ્ય હતા. બંધક હોવા છતાં, તે જેલમાં જ નિયમ અનુસાર ભગવાન શિવની પૂજા કરતો રહ્યો. તેમણે ભગવાન શિવની પૂજા કર્યા વિના ભોજન પણ ગ્રહણ કરતો નહતો. 

બંધકો દરરોજ શિવની પૂજા કરવા લાગ્યા
સુપ્રિયએ બાકીના બંદીવાસીઓને પણ ભગવાન શિવની પૂજા કરવાનું શીખવ્યું. પછી તે બધા બંધકો દરરોજ શિવની પૂજા કરવા લાગ્યા. બધાએ ભગવાન શિવને ‘ઓમ નમઃ શિવાય’નો જાપ શરૂ કર્યો . જ્યારે રાક્ષસ દારુકને આ વાતની જાણ થઈ ત્યારે તેણે સુપ્રિયને કહ્યું કે જો તું શિવની પૂજા ચાલુ રાખશે તો હું તને મારી નાખીશ. તે જ ક્ષણે સુપ્રિયએ ભગવાન શિવનું સ્મરણ કર્યું, ભોલેનાથ તેમના ભક્તને દુઃખમાં જોઈને તરત જ ત્યાં પ્રગટ થયા. ભગવાન શિવે એક જ ક્ષણમાં તમામ રાક્ષસોનો નાશ કર્યો. દારુકા આ જોઈને સ્તબ્ધ થઈ ગયો અને તેની પત્ની દારુકા પાસે દોડી ગયો.

એ સમયે ભગવાન શિવે આ વરદાન આપ્યું કે આજથી ચારેય વર્ણ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર પોતાના ધર્મનું પાલન કરી શકશે. અહીં રાક્ષસોને સ્થાન નથી. ભગવાનની આ વાત સાંભળીને દારુકા ડરી ગઈ અને માતા પાર્વતીની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. દારુકાએ માતા પાર્વતીને મારા વંશનું રક્ષણ કરવા કહ્યું. ત્યારે પાર્વતીજીએ તેમને આશ્વાસન આપ્યું અને ભોલેનાથને કહ્યું કે જો આ રાક્ષસોને બાળકો હોય તો શું તેઓ આ જંગલમાં રહી શકે છે. હું ઈચ્છું છું કે તેઓ પણ આ જંગલમાં રહે. આ રાક્ષસોને પણ આશ્રય આપો , કારણ કે મેં આ દારુકા રાક્ષસીને વરદાન આપ્યું હતું.

શિવજી નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં સદા માટે બિરાજમાન થયા
એ સમયે ભગવાન શિવે એમની વાત માનીને કહ્યું કે હું મારા ભક્તોની રક્ષા માટે કાયમ અહીં બેઠો છું. શિવજીએ કહ્યું કે અહીં જે કોઈ મારી જ્ઞાતિ અને ધર્મ પ્રમાણે પૂર્ણ ભક્તિથી પૂજા કરશે તે ચક્રવર્તી રાજા કહેવાશે. એ જ સમયે સતયુગમાં વીરસેન નામનો રાજા હશે જે મારો પરમ ભક્ત હશે. જ્યારે આ ભક્ત મારા દર્શન માટે આ વનમાં આવશે ત્યારે તે ચક્રવર્તી સમ્રાટ બનશે. આ રીતે, ભગવાન શિવ જે હંમેશા પોતાના ભક્તોનું કલ્યાણ ઈચ્છતા હતા ત્યાં નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં સદાને માટે બિરાજમાન થયા.

કહેવાય છે કે આ મંદિરની મુલાકાત લેવાથી, વ્યક્તિ ભગવાન શિવને વ્યક્તિગત રીતે જોઈ શકે છે , ભક્તો મુશ્કેલીઓમાંથી મુક્ત થાય છે અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.