નવરાત્રિમાં દીવડા સાથેના ગરબાનું શું મહત્વ છે? તેને માતાજીની આરાધના સાથે શા માટે જોડવામાં આવે છે? તેમા ઘઉં વગેરે અનાર શા માટે નાખવામાં આવે છે? નવરાત્રિના અંતે તેનું વિસર્જન શા માટે કરવામાં આવે છે? 

‘દીવડો’ તો જ્યોતિસ્વરૂપ દેવીશકિતનું પ્રતીક છે, તેથી નવરાત્રિમાં દીવડા સાથે ગરબાનું મહત્વ છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ કૃષિપ્રધાન છે. આસોમમાં નવા તૈયાર થયેલા ધાન્યનો આનંદ પ્રગટ કરવા નવરાત્રિના પહેલા જ દિવસે, માતાજીના સ્થાન કે ગોખમાં ઘટ-સ્થાપન કરી, એની આસપાસ ઘઉં જેવા નવા ધાન્યોના જવારા ઉગાડાય છે, નવેય દિવસ ઘટનું પૂજન થાય છે અને દશેરાએ-દશમીએ જવારાનું જળાશયમાં વિસર્જન કરાય છે. વળી, જગદંબા માતાજીનો મહિમા ગાવા નવરાત્રિના નવેય દિવસ નારીઓ થોડાક ઘઉં ભરેલા ઘટમાં દીપક પ્રગટાવી તે માથે મૂકી ગરબે ઘૂમે છે. મસ્તકે મૂકાતા તે ઘટનું પણ નવરાત્રિએ વળાવીને તેનું વિસર્જન કરાય છે. સ્થાપના-સર્જન-વિસર્જન એસબીજા સાથે જોડાયેલા છે. 

નવરાત્રિ ઉજવણીની શરૂઆત ક્યારથી થઇ? 

‘માર્કણ્ડેયપુરાણ’ની કથા પ્રમાણે દેવીશકિત બ્રહ્માની સ્તુતિથી પ્રગટ થઇને મધુ-કૈટભ જેવા રાક્ષસોનો સંહાર કરે છે. મહિષાસુરમર્દિનીનું તેનું સ્વરૂપ જાણીતું છે. ‘દેવીભાગવત’ પ્રમાણે, આસો સુદ એકમથી દશમી સુધી દેવીશકિત અને મહિષાસુર વચ્ચે યુદ્ધ ચાલ્યું, દશમીએ આસુરીશક્તિનો સંહાર થયો, દેવીશક્તિનો વિજય થયો, આ વિજયનો ઉત્સવ ઉજવવા નવરાત્રિ-મહોત્સવનો આરંભ થયો. 

નવરાત્રિનો ઉત્સવ નવ દિવસનો જ શા માટે હોય છે? 

દેવીશક્તિના મુખ્ય નવ સ્વરૂપો છે. વળી આવી દેવીશક્તિની ચેતના તો બ્રહ્માંડના નવેય ગ્રહો અને પૃથ્વીલોકના નવેય ખંડોમાં વ્યાપ્ત છે. તેથી જ દેવીના નવસ્વરૂપો-નવદુર્ગાનો ખ્યાલ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. નવખંડ નારાયણી, નવદુર્ગા, નવ દિવસનાં નોરતામાં દેવીના નવેય સ્વરૂપો: (1) શૈલપુત્રી, (2) બ્રહ્મચારિણી, (3) ચંદ્રઘંટા, (4) કુષ્માંડા, (5)સ્કંદમાતા, (6) કાત્યાયની, (7) કાલરાત્રિ, (8) માહાગૌરી, (9) સિદ્ધિદાત્રીની ક્રમશ: આરાધના માટે નવરાત્રિનો ઉત્સવનો નવ દિવસો ઉજવાય છે. જુદાજુદા ગ્રંથોમાં જગદંબાના નવ સ્વરૂપો જુદા જુદા નામે પણ બતાવ્યાં છે.

નવરાત્રિએ ગરબા રમવા પાછળનું કારણ શું છે?

નવરાત્રિએ દેવીશક્તિની આરાધનાનું જ્યોતિર્મય માધ્યમ ‘ગરબો’ છે. ‘ગર્ભદીપ’ શબ્દ પરથી ‘ગરબો’ શબ્દ બન્યો છે. કોરેલા માટીના કે તાંબા-પિત્તળના ઘડામાં દીપ-જ્યોત મૂકાય, તેને પણ ‘ગરબો’ કહેવાય છે. આ કુંભની આસપાસ કે કુંભને માથે મૂકીને નારીઓ વર્તુળાકારે ચાચર-ચોકમાં ઘૂમે તેને ‘ગરબો’ કહે છે.  ગરબે ઘૂમતી વખતે માતાજીની આરાધનામાં ગવાતાં ગીતોને પણ ‘ગરબા’ કે ‘ગરબી’ કહે છે. માતાજીનો આ રીતે મહિમા ગાવા ગરબા રમાય છે. ગરબે ધૂમતી વખતે બ્રહ્માંડની જનની એવી દેવીશક્તિને પણ ગરબે ઘૂમવા આમંત્રણ અપાય છે. ગરબો તો અખિલ બ્રહ્માંડના ભ્રમણનું પ્રતીક પણ બની રહે છે.

નવરાત્રિએ ઉપવાસ કરવા પાછળનું માહાત્મ્ય શું છે?

નવરાત્રિમાં માની આરાધના-ઉપાસના દરમિયાન આંતર-બાહ્ય શુદ્ધિ જાળવવા ઉપવાસ કરવાનો મહિમા ગવાયો છે. ‘ઉપવાસ¹નો એક બીજો અર્થ થાય, માતાજીની પાસે રહેવું, એમની સમીપ વાસ કરવો, એમના જેવા પવિત્ર થવું. આવી પવિત્રતા અને આરોગ્ય જાળવવા ઉપવાસનો મહિમા ગવાયો છે. 

ચૈત્રી નવરાત્રિ અને આસો નવરાત્રિમાં શો ફરક છે?

ચૈત્રિ નવરાત્રિ ચૈત્ર સુદ એકમથી નોમ સુધી કરાય છે, જ્યારે આસો નવરાત્રિ આસો સુદ એકમથી નોમ સુધી ઉજવાય છે. મહારાષ્ટ્ર, ઉત્તર ભારત અને ગુજરાત વગેરેમાં દેવીશક્તિની ઉપાસના માટે ચૈત્રી નવરાત્રિનું અનુષ્ઠાન કરાય છે. ચૈત્રી નવરાત્રિમાં રામ-પરિવાર અને શિવ-પરિવારના તહેવારોનો સંગમ થાય છે, જેમકે- ગૌરીત્રીજ, વિનાયકચોથ, સ્કન્દષષ્ઠી, રામનવમી વગેરે. ચૈત્ર માસ હોય આરોગ્યની જાળવણી માટે લીમડાના રસનું સેવન કરાય છે. ભારતના કેટલાક પ્રદેશોમાં ચૈત્ર સુદ એકમથી નવા વર્ષનો આરંભ થાય છે અને તે દિવસથી ચૈત્રી નવરાત્રિ શરૂ થાય છે.  ચૈત્રી નવરાત્રિમાં યજ્ઞયાગ વધારે થાય છે. 

આમ તો બન્ને નવરાત્રિઓમાં નવદુર્ગાનાં નવેય દેવીસ્વરૂપોની આરાધના થાય છે, આસો નવરાત્રિમાં પણ નવદુર્ગા દેવીઓની આરાધના થાય છે. પરંતુ ચૈત્રી નવરાત્રિના જેવા વિવિધ તહેવારો આસો-નવરાત્રિ દરમિયાન આવતા નથી. એટલે આસોની નવરાત્રિમાં વિવિધ વ્રતો કરાતાં નથી. શિવ અને શક્તિ બન્ને નહીં પણ માત્ર શક્તિની પૂજા-ઉપાસના થાય છે. 

વર્ષની ચાર નવરાત્રિઓમાંથી માત્ર બેની ઉજવણી શા માટે કરાય છે?

નવરાત્રિ એટલે આદ્યાશક્તિનું મહાપર્વ. ભારતવર્ષના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં ચાર નવરાત્રિઓ ઉજવાય છે:  
(1) ચૈત્ર નવરાત્રિ (ચૈત્ર સુદ એકમથી નોમ),
(2) આસો નવરાત્રિ (આસો સુદ એકમથી નોમ સુધી),
(3) અષાઢી નવરાત્રિ (અષાઢ સુદ એકમથી નોમ સુધી),
(4) શાકંભરી નવરાત્રિ (પોષ સુદ અષ્ટમીથી પૂર્ણિમા સુધી).

અન્ય નવરાત્રિનો આરંભ સુદ એકમથી થાય છે જ્યારે શાંકભરી નવરાત્રિનો આરંભ સુદ આઠમથી થાય છે. આ ચાર નવરાત્રિ પૈકિ આસો અને ચૈત્રી – આ બે નવરાત્રિનું સર્વાધિક મહત્વ મનાયું છે. દેવીભાગવતમાં પણ આ બે નવરાત્રિઓનું મહત્વ વિશેષ મનાયું છે. આ બે નવરાત્રિઓ ભારતભરમાં ઉજવાય છે. શાકંભરી નવરાત્રિ મુખ્યત્વે દક્ષિણ ભારતમાં ઉજવાય છે, અન્યત્ર એનો પ્રચાર નથી. અષાઢી નવરાત્રિ એટલી જાણીતી થઈ નથી.

આઠમા નોરતે જ શા માટે નૈવધ ધરવામાં આવે છે?

આઠમ એટલે ‘દુર્ગાષ્ટમી’ દુર્ગાષ્ટમીનું વિશેષ મહત્વ છે. દુર્ગાષ્ટમીએ માતાજીને નૈવેધ ધરાવીને, પલ્લી ભરીને જાણે નવરાત્રિની પૂર્ણાહુતિ કરાય છે. આઠમની રાતે માતાજીની પલ્લી ભરાય છે, નૈવેધ ધરાય છે અને માતાજીની પાલખી-શોભાયાત્રા ધામધૂમથી નીકળે છે. માતાજીની પલ્લીમાં નવાં ધાન્યોની બનાવેલી રસોઈના નવખંડ માતાજીને અર્પણ કરાય છે. પલ્લીના નવખંડ તો પૃથ્વી ઉપરના નવ ખંડની નવ દેવીઓનું પણ પ્રતિક છે.

શાકંભરી નવરાત્રિ એટલે શું?

ભારતીય ધર્મમાં કંદમૂળ, શાકભાજી અને પળફૂલની અધિષ્ઠાત્રી દેવી ‘શાકંભરી’ મનાય છે. ‘શાકંભરી’ એટલે શાકભાજી દ્વારા લોકોનું ભરણપોષણ કરનારી દેવી. ભયંકર દુષ્કાળ સમયે આકાશમાંથી વરસાદ વરસાવીને તે દેવીએ શાકભાજી-ફળફૂલ ઉગાડેલાં અને એ રીતે લોકોની રક્ષા કરેલી. ભૂખ્યા જનોનો જઠારાગ્નિ ઠારવા દેવી જગદંબા ધરતીલોક ઉપર ‘શાકંભરી’  સ્વરૂપે અવતરે છે. એની આરાધનામાં ‘શાકંભરી નવરાત્રિ’  ઉજવાય છે.