ભારતમાં સૂર્યપૂજા તો છેક વૈદિક કાળથી ચાલી આવે છે. પ્રજાને સૂર્યપૂજાની સહુલિયત પુરી પાડવા માટે જ શતાબ્દીઓ પહેલાંથી જ સૂર્યમંદિરો બાંધવાની શરૂઆત થઈ હતી. આ એક સૂર્ય મંદિર જ છે !

હજી આપણને જ ખબર નથી કે ભારતમાં કેટલાં સૂર્યમંદિર છે તે જ ! સૂર્યમંદિર માત્ર કર્કવૃત પર જ બંધાયા છે એ ખ્યાલ ખોટો ઠરે છે. કર્કવૃત એ સૂર્યની ગતિ અને દિશા પર આધારિત છે એટલે એનું સ્થાપત્યકલામાં મહાત્મ્ય વધ્યું છે એ પણ એક નક્કર વાસ્તવિકતા તો છે જ ! પણ માત્ર ભારતમાં જ લગભગ બધાં જ રાજ્યોમાં આ સૂર્ય મંદિરો જુદા જુદા રાજવંશો અને અલગ અલગ શૈલીમાં ભિન્ન ભિન્ન સમયગાળા દરમિયાન બાંધવામાં આવ્યાં હતાં. એને વિશે તમને અવગત કરાવવાનો આ મારો પ્રયાસ માત્ર છે.

આવું જ એક મંદિર છે – રાહિલિયા મંદિર !

રાહીલિયા મંદિર તેની રચના, સ્થાપત્ય અને સ્થાપત્યમાં અલગ છે. જો કે આ મંદિર પણ ગુર્જર પ્રતિહાર શૈલીનું છે. પરંતુ તે રેતીના પત્થરમાંથી નહીં પણ ગ્રેનાઈટમાંથી બનેલું હતું. ગુર્જર પ્રતિહાર વંશના રાજાઓ ચંદેલ અને કાચપાઘાટ દ્વારા બાંધવામાં આવેલા મંદિરો સાથે બાહ્ય દિવાલો મેળ ખાતી નથી. વેદબંધ પર વિશાળ સ્તંભો જોવા મળતા નથી. મંદિર અર્ધ-ગોળાકાર પથ્થરો પર ઊભું છે. સુશોભન સરળ છે. પણ મંદિરનો બાહ્ય શણગાર મોહક છે. ખજુરાહો જેવી મૂર્તિઓ નથી. પવિત્ર ચિહ્નો જોવા જરૂર મળે છે.

રાહિલિયા મંદિર સામાન્ય ખજુરાહો મંદિરો કરતાં જૂનું છે. લગભગ પચીસ નવમી સદીમાં સ્થપિત થયેલું છે. મહોબાનું આ વિશેષ મંદિર હવે માત્ર અડધુ જ બાકી છે. અડધાથી વધુ તૂટી ગયું છે. તે વેરવિખેર માત્રા દ્વારા વિશાળતા અનુભવી શકાય છે. આપણી આંખોમાં અવિશ્વસનીય. ભારતના અન્ય મહાન સૂર્યમંદિરોની લાઇનમાં વિના પ્રયાસે ઊભા રહેવું. કુતુબુદ્દીન ઐબકની ખરાબ નજર સૌથી પહેલા આ દેવાલય પર પડી. એ એસઆઈના શિલાલેખ પર લખેલું છે.

મંદિર ત્રણ દિશામાં ખુલે છે. પશ્ચિમ બંધ છે. ગર્ભગૃહમાં કંઈ બાકી નથી. હોલ તૂટી પડ્યો છે. માત્ર બે થાંભલા બાકી છે. ટોચનો મેકઅપ વિલીન થઈ રહ્યો છે. છતના ગોળાકાર ખડકો આશ્ચર્યજનક છે. અર્ધ-બેકડ, ઘસાઈ ગયેલી સજાવટ રહે છે. ડિપ્રેશનને જન્મ આપો. મને માત્ર આશ્ચર્ય થયું કે આ મંદિર જ્યારે પૂર્ણ થયું ત્યારે કેવું હશે. પરંતુ દુઃખ અનિવાર્યપણે આપણા મોટા ભાગના ગૌરવ સ્થાનો સાથે સંકળાયેલું છે. જે તરત જ ક્રોધ અને પ્રતિશોધની લાગણીને આગ આપે છે. હજારો મંદિરો નષ્ટ થયા. ASI પોતે પ્રમાણિત કરે છે. મહોબાના આ વિશાળ અવશેષોને જોઈને આનંદ ઓછો, ઉદાસી વધુ હતી. તેણે ખજુરાહોથી જે ચમત્કારિક આંખો લીધી હતી, તે થોડીવાર માટે વિસ્તરીને ભીની થઈ ગઈ. મન હચમચી ગયું. બહાર વિખરાયેલા પથ્થરો વચ્ચે ભટકવું. ક્યાંક શંખ-ચક્ર કોતરેલા હતા તો ક્યાંક પત્ર પુષ્પોની રેખાઓ હતી. બધું તૂટી ગયું. અર્ધ-અપૂર્ણ. એવી રીતે નાશ પામે છે કે તેને જોડી શકાય નહીં.

રાહલિયા મંદિર બહુ ઓછું જાણીતું છે. માત્ર ઉત્તરના લોકોને જ ખબર નથી. તેની કિંમત પણ અન્ય સૂર્ય મંદિરો કરતા ઓછી છે. પરંતુ તે ખરેખર એક મહાન મંદિર હોવું જોઈએ. મારો અંતરાત્મા કહે છે કે કોણાર્કમાં વિરાટ સૂર્ય મંદિરની કલ્પના આ દેવગૃહ પછી આકાર પામી હશે. રાહિલિયા મંદિર કોણાર્કથી સાડા ત્રણ સદી પહેલા બાંધવામાં આવ્યું હતું.

મ્હોબા આજે પણ આ સૂર્યમંદિરની અતીતની ભવ્યતાનાં ગુણગાન ગાતાં ધરાતું નથી. મ્હોબા એ આલ્હા-ઉદલની વીરતા અને બૂંદેલાઓની વીરતાનું પ્રતીક છે. કારણકે આ જ તો તેમની યશોગાથા છે.

મ્હોબા જાવ ત્યારે આ ભવયમંદિરનાં ભગ્ન અવશેષો જરૂર જોશો જી !!

!! ૐ સૂર્યાય નમઃ: !!