દ્વારકા શારદાપીઠ અને જ્યોતિર્મઠ પીઠના શંકરાચાર્ય સ્વામી સ્વરૂપાનંદના નિધન બાદ, તેમના ઉત્તરાધિકારીની પસંદગી અંગે લોકોમાં રસ જોવા મળી રહ્યો છે. આ ચર્ચા થઈ રહી છે કે આ બંને પીઠોના નવા શંકરાચાર્યની નિમણૂક કેવી રીતે કરવામાં આવશે. હિન્દુ ધર્મમાં શંકરાચાર્ય સર્વોચ્ચ આધ્યાત્મિક પદ ધરાવે છે, જે બૌદ્ધ ધર્મના દલાઈ લામા અને ખ્રિસ્તી ધર્મના પોપના સમકક્ષ ગણાય છે. ભારતભરમાં ચાર પીઠોમાં અલગ-अलग શંકરાચાર્ય છે, જ્યારે સ્વામી સ્વરૂપાનંદ એકમાત્ર એવા હતા જે બે પીઠોના વડા તરીકે કાર્યરત રહ્યા.

આ પીઠોના સંકળાયેલા અખાડાઓ, ધાર્મિક સંસ્થાઓ અને સંતો તેમના નવા ઉત્તરાધિકારીની પસંદગી કરી શકે, પરંતુ શંકરાચાર્ય તરીકે તેમની નિયુક્તિ માટે પરંપરાગત પ્રક્રિયાઓ મહત્વપૂર્ણ રહેશે.

ઘણા લોકો જાણવાની ઈચ્છા રાખે છે કે શંકરાચાર્ય કોણ છે અને હિન્દુ ધર્મમાં તેમનું મહત્વ શું છે. ચાલો, આપણે સમજીએ કે શંકરાચાર્ય કોણ છે અને તેમનું ધાર્મિક અને દાર્શનિક યોગદાન શું છે.

શંકરાચાર્ય કોણ છે?

આદિ શંકરાચાર્ય (જન્મ: ૭૮૮ ઈ.સ., મૃત્યુ: ૮૨૦ ઈ.સ.) અદ્વૈત વેદાંતના પ્રણેતા, મહાન સંસ્કૃત વિદ્વાન અને ઉપનિષદો પર વ્યાખ્યા આપનાર હતા. હિન્દુ માન્યતા મુજબ, તેમને ભગવાન શિવનો અવતાર માનવામાં આવે છે. તેઓએ સમગ્ર ભારતની યાત્રા કરીને હિન્દુ ધર્મને ફરીથી મજબૂત બનાવ્યું. તેમનો મોટાભાગનો જીવનકાળ ઉત્તર ભારતમાં વિતાવ્યો.

શંકરાચાર્યનું મહત્વ

શંકરાચાર્યએ હિન્દુ ધર્મના સંવર્ધન માટે અનેક મઠોની સ્થાપના કરી. તેમને ‘જગદગુરુ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે તેમણે સનાતન ધર્મનું રક્ષણ અને પ્રસાર કરવા માટે ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી. તેમણે દેશના વિવિધ પ્રદેશોમાં ચાર મુખ્ય મઠો સ્થાપીને તેમના શ્રેષ્ઠ શિષ્યોને તેમનું નેતૃત્વ સોંપ્યું. આજે પણ, આ મઠોના વડાને શંકરાચાર્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

મઠ (પીઠ) શું છે?

સનાતન ધર્મમાં મઠ એ એક આધ્યાત્મિક કેન્દ્ર છે, જ્યાં ગુરુ દ્વારા શિષ્યોને હિન્દુ ધર્મના તત્વજ્ઞાનનું શિક્ષણ આપવામાં આવે છે. મઠો માત્ર આધ્યાત્મિક શિક્ષણ પૂરતું સીમિત નથી, પરંતુ સમાજ સેવા, સાહિત્ય અને અન્ય શિક્ષણક્ષેત્રોમાં પણ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. ભારતમાં ચાર મુખ્ય મઠો છે – દ્વારકા, જ્યોતિર્મઠ, ગોવર્ધન અને શ્રૃંગેરી પીઠ. સંસ્કૃતમાં મઠને ‘પીઠ’ કહેવામાં આવે છે.

શંકરાચાર્યની પસંદગી કેવી રીતે થાય?

શંકરાચાર્ય પદ માટે પસંદગીની કેટલીક કડક શરતો છે. તેમને ત્યાગી, દંડી સન્યાસી, સંસ્કૃત અને વેદોનાં ચતુર્વેદ તથા વેદાંતોનું ઊંડું જ્ઞાન હોવું આવશ્યક છે. તેઓ ગૃહસ્થ જીવનથી પર રહેલા હોવા જોઈએ અને મુંડન તથા પિંડદાન કરેલું હોવું જોઈએ. શંકરાચાર્ય માટે બ્રાહ્મણ હોવું ફરજિયાત છે અને તેમને ચારેય વેદ અને છ વેદાંગોનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાન હોવું જોઈએ.

શંકરાચાર્યનું બિરુદ મેળવવા માટે, વ્યક્તિએ અખાડાના વડાઓ, આચાર્ય મહામંડલેશ્વરો, પ્રતિષ્ઠિત સંતો અને કાશી વિદ્વત પરિષદની મંજૂરી મેળવવી જરૂરી છે.

શંકરાચાર્ય બનવા માટેની લાયકાત

દેશના ચાર પીઠો પર શંકરાચાર્ય તરીકે નિયુક્તિ માટે, શિષ્યમાં નીચેના ગુણ હોવા જોઈએ:

• ત્યાગી બ્રાહ્મણ હોવો જોઈએ
• બ્રહ્મચારી અને દંડી સન્યાસી હોવો જોઈએ
• સંસ્કૃત અને વેદોનો વિશેષ જ્ઞાન હોવો જરૂરી
• રાજકારણમાં સંકળાયેલા ન હોવા જોઈએ

સ્વામી સ્વરૂપાનંદ સોમવાર સુધી દ્વારકા શારદાપીઠ અને જ્યોતિર્મઠ પીઠના શંકરાચાર્ય હતા. તેમના અવસાન પછી, હવે તેમના અનુગામીને પસંદ કરવામાં આવશે. કાંચી કામકોટી પીઠ એક અલગ પીઠ છે, જ્યાં શંકરાચાર્ય પોતે તેમના ઉત્તરાધિકારી જાહેર કરી શકે છે. અન્ય ત્રણ પીઠોમાં શંકરાચાર્ય નક્કી કરવાની એક વિશિષ્ટ પ્રણાલી છે.

ભારતના મુખ્ય શંકરાચાર્ય કોણ છે?

1. ગોવર્ધન મઠ (पुरी, ઓડિશા)

આ મઠ ભારતના પૂર્વમાં, જગન્નાથ પુરી (ઓડિશા) માં સ્થિત છે. ગોવર્ધન મઠમાં દીક્ષા મેળવનાર તપસ્વીઓના નામ પાછળ ‘અરણ્ય’ જોડવામાં આવે છે. આ મઠના પહેલાના વડા પદ્મપદ હતા, જે આદિ શંકરાચાર્યના શ્રેષ્ઠ શિષ્ય હતા.

• મઠની મહાન કહેવત: ‘પ્રજ્ઞાનમ્ બ્રહ્મ’
• મઠનો વેદ: ‘ઋગ્વેદ’
• વર્તમાન શંકરાચાર્ય: નિશ્ચલાનંદ સરસ્વતી (૧૪૫મું મસ્તક)

2. શારદા મઠ (દ્વારકા, ગુજરાત)

શારદા મઠ ગુજરાતના દ્વારકાધામમાં આવેલો છે. આ મઠના સાધુઓના નામ પાછળ ‘તીર્થ’ અથવા ‘આશ્રમ’ શબ્દ ઉમેરવામાં આવે છે. શારદા મઠના પ્રથમ વડા હસ્તમલક હતા, જે આદિ શંકરાચાર્યના મુખ્ય શિષ્યોમાંના એક હતા.

• મઠની મહાન કહેવત: ‘તત્ ત્વમસિ’
• મઠનો વેદ: ‘સામવેદ’
• વર્તમાન શંકરાચાર્ય: (સ્વામી સ્વરૂપાનંદ સરસ્વતીના અવસાન પછી જગ્યા ખાલી)

આવાં મઠો હિન્દુ ધર્મમાં ખૂબ મહત્વ ધરાવે છે અને શંકરાચાર્યો દ્વારા આયોજિત મઠ પરંપરા હજી પણ જીવંત છે.

3. જ્યોતિર્મઠ

જ્યોતિર્મઠ ઉત્તરાખંડમાં બદ્રીનાથ સ્થિત છે. હાલના શંકરાચાર્ય સ્વામી અવિમુક્તેશ્વરાનંદ છે. જ્યોતિર્મઠના સાધુઓના નામમાં ‘સાગર’ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. આ પીઠ સાથે અથર્વવેદ સંકળાયેલો છે. મઠના પ્રથમ પીઠાધિપતિ ત્રોતકાચાર્ય હતા.

બદ્રીનાથમાં આવેલી આ પીઠમાં દીક્ષા લીધેલા સાધુઓના નામ પછી ‘ગિરિ’, ‘પર્વત’ અને ‘સાગર’ જોડાય છે. આચાર્ય તોટકને અહીંના પ્રથમ વડા તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. પીઠની પ્રખ્યાત ઉક્તિ છે – ‘અયમાત્મા બ્રહ્મ’.

• મઠનો વેદ: અથર્વવેદ
• વર્તમાન શંકરાચાર્ય: અગાઉ સ્વામી સ્વરૂપાનંદ સરસ્વતી હતા, તેમનાં અવસાન બાદ હવે પદ ખાલી છે.

4. શ્રૃંગેરી મઠ

શ્રૃંગેરી મઠ દક્ષિણ ભારતના ચિકમંગલુરમાં આવેલો છે. અહીંના સાધુઓના નામ પાછળ ‘સરસ્વતી’ અથવા ‘ભારતી’ પ્રત્યય ઉમેરવામાં આવે છે. હાલના શંકરાચાર્ય જગદગુરુ ભારતી તીર્થ છે.

દક્ષિણ ભારતના આ પીઠમાં ‘સરસ્વતી’, ‘ભારતી’ અને ‘પુરી’ નામવાળા સાધુઓ રહે છે. આ મઠના પ્રથમ વડા આચાર્ય સુરેશવરજી હતા, જે અગાઉ મંડન મિશ્રા તરીકે ઓળખાતા. પીઠના અંતર્ગત યજુર્વેદને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.

• મઠની ઉક્તિ: ‘અહં બ્રહ્માસ્મિ’
• મઠનો વેદ: યજુર્વેદ
• વર્તમાન શંકરાચાર્ય: ૩૬મું મસ્તક – સ્વામી ભારતી કૃષ્ણતીર્થ