મંદિરનું નામ, ગામનું નામ, જિલ્લાનું નામ અને રાજ્યનું નામ આપી જ દીધું છે. તેમ છતાં પણ સુલભતા ખાતર હું આપવાનો જ છું. શીર્ષક વગર લેખ આગળ ન ધપાવાય માટે !

ભારતનું કોઈ એક એવું રાજ્ય નથી કે જયાં શિલ્પસ્થાપત્યકલા ના વિકસી હોય ! આ શિલ્પો અને સ્થાપત્યો એ જ આપણા સનાતન ધર્મની ધરોહર છે. આને લીધે જ આપણો સનાતન ધર્મ એ વિશ્વવ્યાપી એટલે કે દુનિયાનો અતિ પ્રાચીન અને પ્રથમ નંબરે છે. કહો કે પાયાનો ધર્મ છે.

ભારતમાં સાસ વહુના બે પ્રખ્યાત મંદિરો છે —– નાગદા અને ગ્વાલિયર. કાળેસર સ્મારક સમૂહ જે કદાચ મહીસાગર જિલ્લા કે પંચમહાલ જિલ્લામાં સ્થિત છે એમ સાસુ-વહુની વાવ છે. વાવ તો સૌથી વધુ ગુજરાતમાં જ છે. ગુજરાતની પોતીકી અને આગવી ઓળખ! જે ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે અંકિત થયેલું છે. પિતા – પુત્રની કબર કે સમાધિ કે પતિ પત્ની ની કબરો કે સમાધિ બે ભાઈઓ કે બે બહેનો કે કાકા ભત્રીજા કે ભાઈ – બહેનોના નામે પણ સ્મારકો બંધાયેલા છે જ. અમુક વિશે આપણને ખબર છે તો અમુક વિશે આપણને બિલકુલ નહી. પાકિસ્તાનમાં નાની-પોતીની પણ દરગાહો છે જ !

પણ દેરાણી જેઠાણી ના નામે મંદિર બાંધવામાં આવ્યું હોય તો તે ભારતમાં જ !

ભગવાન શિવજીના અવતારો વિશે હું પહેલાં લખી જ ચુક્યો છું. એમાંનો એક અવતાર છે —- રુદ્ર અવતાર. આ અવતારને જો શિલ્પસ્થાપત્યમાં કંડારવામાં આવે તો ભગવાન શિવજી કેવા લાગે ? મતલબ છે શિલ્પ સ્થાપત્યમાં ! તેનો ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો એટલે આ દેરાણી – જેઠાણીનું મંદિર !

દેરાણી જેઠાણી મંદિર
તાલા અમેરિકાપા ગામ
વિલાસપુર જિલ્લો
છત્તીસગઢ

ભગવાન શિવની આ મૂર્તિ પાંચમી – છઠ્ઠી સદીની છે. આ મૂર્તિનું વજન ૫ ટન છે અને તેની ઊંચાઈ ૯-ફૂટ છે. કહેવાય છે કે આ વિશ્વની અનોખી પ્રતિમા છે

દેરાણી-જેઠાણી મંદિર છત્તીસગઢ રાજ્યમાં બિલાસપુર જિલ્લાના તાલા અમેરિકાપા ગામ પાસે મણિયારી નદીના કિનારે આવેલું છે.

પ્રાચીન કાળમાં દક્ષિણ કોસલના શરભપુરી રાજાઓના શાસન દરમિયાન અમેરિકાપા ગામ પાસે મણિયારી નદીના કિનારે તાલા નામના સ્થળે બે શિવ મંદિરો બાંધવામાં આવ્યા હતા. જેનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન નીચે મુજબ છે –

દેરાણી મંદિર –

આ મંદિર પૂર્વ દિશામાં મુખ ધરાવે છે. શિવનાથની ઉપનદી મણિયારી મંદિરની પાછળની તરફ વહે છે.આ મંદિરનું માપ બહારથી ૭૫૩૨ ફૂટ છે, જેની દિશા વિશિષ્ટ છે. તેમાં ગર્ભગૃહ, અંતરાલ અને ખુલ્લી જગ્યા સાથેનો સાંકડો રવેશ છે. મંદિર સુધી પહોંચવા માટે મંદિરના દરવાજાની ચંદ્રશિલાયુક્ત દેહરી સુધી સીડીઓ બાંધવામાં આવી છે.

મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પર, એક નિશાની છે. નદી દેવીઓની. માથામાં આગળની મૂર્તિ ગજલક્ષ્મીની છે. નિશાની છે આ મંદિરમાં ઉપલબ્. દિવાલોની ઉંચાઈ ૧૦ ફૂટ છે, તેમાં શિખર અથવા છતનો અભાવ છે, આ મંદિરના સ્થળેથી હિંદુ ધર્મના વિવિધ દેવી-દેવતાઓ, વાયંતર દેવતાઓ, પ્રાણીઓ, પૌરાણિક આકૃતિઓ, ફૂલો અને વિવિધ ભૌમિતિક અને બિન-ભૌમિતિક પ્રતીકો મળી આવ્યા છે. પ્રાપ્ત થયું છે

જેઠાણી મંદિર –—-

દક્ષિણાભિમુખી આ મંદિર પણ ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. ખંડેર તરીકે ઓળખાતી આ રચના ખોદકામ દ્વારા બહાર આવી છે. પરંતુ તેના લેન્ડસ્કેપિંગ પ્લાન વિશે કોઈ તેને જોઈને જાણી શકે છે. સામે તેનું ગર્ભગૃહ અને મંડપ છે, જે પહોંચવા માટે દક્ષિણ, પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાંથી પ્રવેશ કરતો હતો. મંદિરનું મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પહોળી સીડીઓ સાથે સંબંધિત હતું. વિશાળ અને જાડું હતું. સ્તંભો ચારે બાજુ પથરાયેલા છે અને તેઓ તેમના પ્રતીકો સાથે જોડાયેલા છે. સ્તંભની નીચેના ભાગમાં કુંભ છે. સ્તંભોના ઉપરના ભાગ પર, કુંભને અમલકા ઘાટ પર આધારિત દર્શાવવામાં આવ્યો છે, જે કીર્તિમુખમાંથી નીકળતી લતાવલ્લરીથી સુશોભિત છે. દિગપાલ દેવતા અથવા ગજમુખ એક પ્લેટફોર્મ પર બાંધવામાં આવે છે. નિઃશંકપણે, તાળા પર સ્થિત સ્મારકોના અવશેષો ભારતીય સ્થાપત્યના અનન્ય ઉદાહરણો છે.

દુર્લભ રુદ્રશિવઃ દેરાણી-જેઠાણી મંદિર ભારતીય શિલ્પ અને કલા માટે ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. ઇસવીસન ૧૯૮૭-૮૮ દરમિયાન દેરાણી મંદિરના ખોદકામમાં ભગવાન શિવની ખૂબ જ અનોખી ‘રુદ્ર’ મૂર્તિ બહાર આવી હતી.

શિવની આ અનોખી મૂર્તિ વિવિધ જીવોનો ઉપયોગ કરીને તૈયાર કરવામાં આવી છે. શિલ્પકારે શરીરરચનાનો ભાગ બનાવવા માટે દરેક કલ્પનાશીલ પ્રાણીનો ઉપયોગ કર્યો હોવાનું જણાય છે જેમાંથી સર્પ મનપસંદ જણાય છે. આ વિશાળ બે બાજુની પ્રતિમા સંભાંગમુદ્રામાં ઉભી છે અને તેની ઉંચાઈ ૨.૭૦ મીટર છે.

આ શિલ્પાકૃતિખૂબ જ અનોખી છે. રુદ્ર’ શિવની આ અનોખી મૂર્તિ વિવિધ જીવોનો ઉપયોગ કરીને તૈયાર કરવામાં આવી છે. શિલ્પકારે શરીરરચનાનો ભાગ બનવા માટે દરેક કલ્પનાશીલ પ્રાણીનો ઉપયોગ કર્યો શાસ્ત્રોની વિશેષતાઓની દૃષ્ટિએ આ પ્રતિમા અનોખી પ્રતિમા છે. આમાં ઘણા પ્રાણીઓ, માનવ અથવા દેમુખ અને સિંહના ચહેરાને માનવ ભાગોના રૂપમાં બનાવવામાં આવ્યા છે. માથાની જોડી સાપની બનેલી છે. એવું લાગે છે કે અહીંના કલાકારને સર્પ-આભૂષણનો ખૂબ શોખ હતો કારણ કે રુદ્રશિવના કપાયેલા હાથ અને આંગળીઓને પ્રતિમામાં સાપ જેવો આકાર આપવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત, પ્રતિમાના ઉપરના ભાગમાં, બંને બાજુએ, ખભાની ઉપર સાપની છત્ર દર્શાવવામાં આવ્યું છે.

એ જ રીતે, ડાબો પગ ઢાંકણાવાળા સાપની ફરતે વીંટળાયેલો હોય છે. અન્ય પ્રાણીઓમાં, કાન અને કોઇલ મોરના બનેલા હોય છે, આંખોની ભમર અને નાક ગરોળીની બનેલી હોય છે, મોંની રામરામ કરચલાથી બનેલી હોય છે અને હાથ હોય છે. મકર રાશિમાંથી બહાર આવવા માંગે છે. શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં સાત માનવ અથવા દેવ-મુખ બનાવવામાં આવે છે. બાંધકામ શૈલીના આધારે, તાલાની પ્રાચીન વસ્તુઓને 6ઠ્ઠી સદીના પૂર્વાર્ધમાં મૂકી શકાય છે.

કોઈ ચોક્કસ સાલવારી તો પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી પણ આ વિશિષ્ટ ભાત પાડતી આ મૂર્તિઓ/ શિલ્પો એ એની શૈલીને લીધે જ સાલવારી નિશ્ચિત કરતી મહોર મારનારી છે. બાકી કોઈ માહિતી કે પુરાવા પ્રાપ્ત થતાં નથી જ. જે છે એને આનુભૂત કરો અને વખાણો કારણકે સમગ્ર મંદિર સંકુલમાં ઘણા જ સુંદર શિલ્પ -સ્થાપત્યો છે જે આપણા જેવા કલાપ્રેમીની સરાહના મેળવવા રાહ જોઈ રહ્યાં છે.

તો મિત્રો ….. કોક વાર તો છત્તીસગઢ જાઓ. જો જાઓ તો આ મંદિર અને આ અદભુત શિલ્પો જોવાનું ભૂલતાં નહીં પાછાં!

!! હર હર મહાદેવ !!