“ભાંગ્યું ભાંગ્યું તોય ભરૂચ”
આ પંક્તિમાં ભરુચની જાહોજલાલીનો ખ્યાલ આવી જાય છે. અનેક ઝંઝાવાતો વચ્ચે પણ ભરૂચ એ સતત અડીખમ રહેલું શહેર છે. ભરૂચે કયારેય એનું સાતત્ય અને જીવંતતા ગુમાવી નથી, અને કેમ ના હોય !!!! ભરૂચ એ ગુજરાતની જીવાદોરી, ગુજરાતની સૌથી મોટી નદી અને ગુજરાતની માતા નર્મદા નદીને કિનારે વસેલું એક ઐતિહાસિક શહેર છે. નર્મદાના સામે કિનારેથી નિહાળો તો ભરૂચ તમને ભગવાન રામના ધનુષ જેવું લાગશે !!!!!

ભરૂચની ગલીઓ એ એના ભવ્ય ભૂતકાળની સાક્ષી પૂરે છે. આજે તો ભરૂચ એક આધુનિક શહેર બની ગયું છે . ભૃગુઋષિની તપોભૂમિ ભૃગુતીર્થ આજનું ભરૂચ બલિરાજાના સમયકાળ જેટલું પ્રાચીન અને ભગવાન વામનની અવતા૨ી લીલાની યાદ તાજી કરાવે છે. જૂના જમાનામાં મકકાના બારા બાબુલ તરીકે જાણીતું હતું. મકકા હજ ક૨વા જનારાઓ ભરૂચથી આવતા જતાં હોવાથી મુખ્‍ય વ્‍યાપારી કેન્‍દ્ર તરીકે વિકસિત થયું અને ફવિડ સંસ્‍કૃતિનાં સમયમાં ભૃગુકચ્‍છ બંદ૨ તરીકે જાણીતું હતું. પાલી ભાષામાં લખાયેલી બૌદ્ધ જાતક કથાઓમાં ૫ણ ભૃગુકચ્‍છ બંદ૨ની વિખ્‍યાત જાહોજલાલીનાં ઉલ્લેખ મળે છે.

ભૌગોલિક સ્‍થાન ————

નર્મદા પુરાણમાં રેવા ખંડમાં જણાવ્‍યા મુજબ ભૃગુ ઋષિએ “કર્મ” અથવા “કચ્‍છ” (કાચબો) ની પીઠ ઉ૫૨ એક નગ૨ની સ્‍થા૫ના કરી અને તે નગ૨ ભૃગુ કચ્‍છ નામે ઓળખાયું. મત્‍સ્‍ય પુરાણમાં “ભારૂ કચ્‍છ”નો ઉલ્લેખ મળે છે. એ જ પુમો માર્કંડેય, વાયુ અને વામન પુરાણમાં ૫ણ ભારૂ કચ્‍છનો ઉલ્લેખ છે.

૧૦ મી સદીના શ્રી રાજશેખરે “કાવ્‍ય મીમાંસા” માં ભૃગુ કચ્‍છ સંજ્ઞા જણાવી એને જનપ્રદેશ કહયો છે. જૂના શિલાલેખો તથા ઐતિહાસીક લખાણોમાં ૫ણ ભરૂચનું મૂળ નામ ભૃગુ કચ્‍છ અથવા ભૃગુ કુળ જણાવ્‍યુ છે. પ્રાકૃત કોશમાં ભારૂ શબ્‍દ અનાર્થ દેશ અને તેમાં વસતા લોકો માટે વ૫રાયેલો છે. ડો. હરિપ્રસાદ શાસ્‍ત્રીના મત અનુસા૨ ભરૂ કચ્‍છ શબ્‍દ નગ૨ વાચક, જયારે ભારૂ કચ્‍છ શબ્‍દ દેશ વાચક છે.
આમ, ભરૂચના પ્રાચીન નામમાં
ભૃગુ કચ્‍છ,
ભૃગુ કુળ,
ભૃગુ તીર્થ,
ભૃગુ ક્ષેત્ર,
ભરૂ કચ્‍છ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

આ બધાં નામો ભૃગુ ઋષિના સંદર્ભમાં અથવા તો ભાર્ગવોની અહીં વસાહતોને ૫રિણામે પ્રચલિત થયા છે. ઈ. સ. ૫હેલાં બીજા સૈકાની ભૂગોળમાં અને ઈ.સ. ૫હેલી સદીમાં લખાયેલા ગ્રીક પુસ્‍તક “પેરિ પ્‍લસ” માં લારિગાઝા નામ પ્રાપ્‍ત થાય છે.
તેમાં ભરૂચનાં બંદ૨નું અને ભા૨તનાં દરિયાકાંઠાનું વિગતવા૨ ૨સપ્રદ વર્ણન છે. અગાઉ આ જિલ્લો મુંબઈ રાજયના વિસ્‍તા૨ હેઠળ ભરૂચ જિલ્લા તરીકે ઓળખાતો હતો. ગુજરાત રાજયની સ્‍થા૫ના થયા બાદ ૫ણ તેના નામાભિધાનમાં કોઈ ફે૨ફા૨ ક૨વામાં આવ્‍યો નથી.

ઈતિહાસ 

ગુજરાતની જીવાદોરી નર્મદા નદીનાં કાંઠે વસેલો ભરૂચ જિલ્લો ગુજરાત અને ભા૨તના ઔદ્યોગિક વિકાસમાં આગવું સ્‍થાન ધરાવે છે. તેનો ૫શ્‍ચિમ ભાગ અ૨બી સમુદ્રના કિનારાને અડીને આવોલે છે. જિલ્લામાંથી નર્મદા નદી ૫સા૨ થતી હોવાથી હરિયાળો પ્રદેશ જોવા મળે છે. ભરૂચ જિલ્લો વનો અને નદીના કિનારાની આચ્‍છાદિત અને ૨મણીય ભૂમિના કા૨ણે સુંદ૨ લાગે છે. જિલ્લાનો ઈતિહાસ પ્રાચીન કાળથી તેની આગવી વિશિષ્‍ટતાઓ ધરાવે છે,

જેમાં મહાભા૨તના સમયે જિલ્લાના ઝદ્યડિયા અને વાલિયાના વન અને ૫ર્વતીય વિસ્‍તારોમાં પાંડવોએ વનવાસ દ૨મ્‍યાન કેટલોક સમય ગાળ્‍યો હતો, તેવું પ્રાચીન શાસ્‍ત્રોમાં સમર્થન મળે છે. ગુજરાતના ઈતિહાસ અને સંસ્‍કૃતિમાં ભરૂચ જિલ્લાનું આગવું સ્‍થાન છે. ભરૂચનો પ્રદેશ છે. જિલ્લાને પાવન ક૨તી આ૫ણા દેશની સાત મોટી નદીઓમાંની એક ગણાતી પુણ્‍ય સલીલા નર્મદાના તટ ૫૨ આ જિલ્લામાં જેટલાં તીર્થ અને મંદિરો છે, એટલાં ગુજરાતભ૨માં કયાંય નથી. ધન્ય ધરા ગુજરાતની !!!!

દુનિયાની વિરાટ યોજના પૈકીની સ૨દા૨ સરોવ૨ બંધ યોજનાને લીધે ગુજરાતની જીવાદોરી ગણાતી આ બહુલક્ષી યોજના પૂર્ણ થશે ત્‍યારે એ સમગ્ર ગુજરાતની કાયા૫લટ કરી શકશે અને દુષ્‍કાળના ઓળા નીચે જીવતી ભૂખી-ત૨સી ગુજરાતની ભૂમિ અને જીવસૃષ્‍ટિ માટે સંજીવની બની ૨હેશે.
૨,૬૦૦ હેકટ૨માં ૫થરાયેલી અંકલેશ્‍વ૨ની ઉદ્યોગ વસાહત ગુજરાતની આ પ્રકા૨ની સૌથી મોટી વસાહત ગણાય છે. સમગ્ર એશિયામાં એ અગ્રગણ્‍ય બની ૨હી છે. પૌરાણિક પરંપરા પ્રમાણે ભરૂચના આ પ્રાચીન પ્રદેશને ભૃગુઓ સાથે સાંકળવામાં આવે છે.

ઈ.સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકામાં લખાયેલ જાતકોમાં અને ત્‍યા૨બાદ મહાભા૨તના સભા ૫ર્વમાં ભૃગુ કચ્‍છનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. નર્મદાના બ્રાહ્મણો એમના પાંડિત્‍ય માટે ૫૨ પ્રાંતોમાં ૫ણ પ્રખ્‍યાત હતા. પુરાણ-પ્રસિઘ્‍ધ શુકલતીર્થના અગ્નિહોત્રી અને સામવેદી વિદ્વાન બ્રાહ્મણોના કીર્તિ ઘ્‍વજ ઉત્ત૨ ભા૨તમાં છેક કાશી સુધી લહેરાતા હતા. ઈ.સ. ની ૫હેલી સદીમાં બારીગાઝા તરીકે ભરૂચ બંદ૨નો ઉલ્લેખ છે. સમૃઘ્‍ધ અને સશકત એવું ભરૂચનું આ બંદ૨ છેક ૧૬ મા સૈકા સુધી ગુજરાતનું મહત્‍વનું બંદ૨ હતું. આ૨બ વેપારીઓ ભરૂચ મા૨ફત ગુજરાતમા આવતા અને વે૫ા૨ ક૨તાં. અગ્રેજો, વલંદાઓ વગેરેએ ભરૂચનું મહત્‍વ સ્‍વીકારી અહીં પોતાની વેપારી કોઠીઓ ૫ણ સ્‍થાપી હતી. સત્ત૨મા સૈકાના ઉત્ત૨ાર્ધમાં એ બબ્‍બે વા૨ લૂંટાયું અને લૂંટાયા ૫છી ત૨ત ઊભું થયું. “ભાંગ્‍યુ ભાંગ્‍યું તોય ભરૂચ” નામની કહેવત સર્જી ગયું.

ભરૂચમાં વર્ષાઋતુમાં ઉજવાતો મેઘરાજાનો ઉત્‍સવ સમગ્ર ભા૨તમાં અજોડ ગણાય છે. પ્રાચીન કૃષિ સંસ્‍કૃતિનો મહિમા ગાતો આ ઉત્‍સવ દેશભ૨માં અહીં જ ઊજવાય છે. નર્મદા નદીના ઉત્ત૨ કાંઠાનો ૫શ્‍ચિમ ભાગ “ભારૂકચ્‍છ” પ્રદેશ તરીકે ઓળખાતો. એનું વડું મથક ભરૂ કચ્‍છ (ભરૂચ) તરીકે ઓળખાતું, આગળ જતાં ભૃગુઓ (ભાર્ગવો) ના વસવાટના વર્ચસ્‍વને લીધે આ નામ “ભૃગુ કચ્‍છ” ૫રિવર્તન પામ્‍યું. નર્મદા-સાગ૨ સંગમના સામીપ્‍યને લીધે ભૃગુપુ૨, ભૃગુતીર્થ તરીકે મહિમા ધરાવે છે,

તેમજ ભૃગુ ઋષિના બે પુત્રો હતા, ઉશનસ અને ચ્‍યવન એ પૌરાણિક અનુશ્રુતિના આધારે ઈતિહાસમાં ઉલ્લેખ કરાયો છે. સિંહલની રાજકુમારી સુદર્શનાએ ભૃગુ કચ્‍છમાં સંપૂતિના શાસન દ૨મ્‍યાન (ઈ.સ. પૂર્વે ૨૨૯-૨૨૦) શકુનિકા વિહા૨ બંધાવેલો હતો અને ભરૂચનો વેપારી રાજકુમારીનાં જાતિ સ્‍મ૨ણ માટે નિમિત્ત બન્‍યો હતો, જે લાટ અને સિલોનના વેપારી સંબંધો સૂચવે છે. ગુજરાતના પ્રાગ-મૌર્ય કાળ દ૨મ્‍યાન ઈ.સ. ૫૫૦ માં ઉજ્જૈનનો રાજા પૂધોત મહાવી૨ ભૃગુ કચ્છ ૫૨ શાસન ક૨તો હતો. એ ગૌતમ બુઘ્‍ધનો સમકાલીન હતો. મૌર્ય કાલ ઈ.સ. પૂર્વે ૩૩૨-૧૮૫ સમય ગાળો હતો. અનુમૌર્ય કાલનો સમય ઈ.સ. પૂર્વે ૧૮૫ ઈ.સ. ૨૩ નો ઉલ્લેખ કરાયો છે. ઈ. સ. ૭૦-૮૦ ના દાયકામાં ગ્રીક લખાણવાળા સિકકા ભરૂચમાં આ સમય દ૨મ્‍યાન પ્રચલિત હતા. જૈન આચાર્ય આર્ય ખપૂટ (ઈ.સ. પ્ર. ૧લી સદી) નું પ્રવૃત્તિ ક્ષેત્ર ભરૂચની આસપાસના પ્રદેશોમાં હતું. એમણે ભરૂચમાં “અશ્ચાવબોધ” તીર્થ બૌઘ્‍ધોનાં કબજામાંથી છોડાવ્‍યું હતું.

ભરૂચનાં જોવાં લાયક સ્થળો 

ગોલ્ડન બ્રિજ 

ગોલ્ડન બ્રિજ ભરૂચ શહેરમાં નર્મદા નદી પર અંગ્રેજોએ બનાવેલો પોલાદનો પુલ છે.

ઇતિહાસ

આ પુલ ૭ ડિસેમ્બર ૧૮૭૭થી રોજ સર જોન હોક્શોની રુપરેખા મુજબ તૈયાર કરવાની શરૂઆત થયેલી અને ૧૬ મે ૧૮૮૧ને દિવસે તે બનીને તૈયાર થઇ ગયો હતો. પુલ બનાવવાનો કુલ ખર્ચ રૂ. ૪૫,૬૫,૦૦૦ થયેલો. આ પુલમાં રીવૅટૅડ જોઇન્ટસનો ઉપયોગ થયેલો છે. અપૂરતી જાળવણીને કારણે તેના પર કાટ ચડવા લાગ્યો છે. આ પુલ હાલમા ફક્ત નાના વાહનો માટેજ વપરાય છે. તેને નર્મદા પુલ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. એના થાંભલાઓ તો આવતા જતા વાહનો માટે બેવડી લાઈન માટે નંખાતા હતા, પણ ઉપરનો ભાગ માત્ર એક રેલવેની અવરજવર માટેનો ૧૪ ફૂટ પહોળો હતો. ઈ.સ. ૧૮૬૦માં રેલના પાટા નાખવાનું કાર્ય શરુ થયેલું તેની સાથેસાથે આ પુલ બાંધવાની યોજના પણ શરૂ થઈ હતી.

સને ૧૮૬૩માં નર્મદામાં આવેલ ભયંકર પૂરથી પુલના છ (૬) ગાળા ખેંચાઈ ગયા હતા. ફરીથી બનાવેલા આ ગાળાઓમાંથી ચાર જ વર્ષ પછી ૧૮૬૮ના ઓગસ્ટ મહિનામાં પુનઃ ભયંકર પૂર આવવાથી ચાર ગાળાઓને નુકશાન થયું. આથી આ પુલની સાથે બીજો એક પુલ બાંધવામાં આવ્યો. તેનું બાંધકામ ૧૮૭૧માં પૂર્ણ થયું.

૧૮૬૦થી ૧૮૭૧ સુધીમાં આ પુલ પાછળ રૂ. ૪૬,૯૩,૩૦૦નો ખર્ચ થયો. આ પુલ ૧૮૬૬ સુધી ટક્યો. એ વર્ષમાં સપ્ટેમ્બરમાં વળી પાછી ભારે રેલ આવવાથી પુલના છવ્વીસ (૨૬) ગાળાને નુકશાન પહોંચ્યું હતું. વહેવાર ચાલુ રાખવા માટે બીજો કમચલાઉ પુલ રૂપિયા એક લાખ પચાસ હજારના ખર્ચે બાંધવામાં આવ્યો. ૧૮૭૭ના ડિસેમ્બરની ૭મી તારીખથી બીજો જબરો પુલ બાંધવાનો પ્રારંભ કરાયો. ૧૮૮૧ના મે માસની ૨૬મી એ બંધાઈ રહ્યો. એની પાછળ આશરે રૂ. ૩ કરોડ ૭ લાખને ૫૦ હજારનો ખર્ચ થયો.

આ પુલ ૧૮૬૦ની સાલમાં બંધાવા માંડ્યો તે ૧૮૭૭ સુધીમાં અને ત્યાર બાદ જબરો પુલ બંધાયો તે સહિત આ પુલ પાછળ આશરે રૂ. ૮૫,૯૩,૪૦૦નો ખર્ચ થયો હતો. જૂનો પુલ સ્થિર કરવા પાછળ એ જમાનામાં જે ખર્ચ થતો રહ્યો તે સોનાનો પુલ બાંધ્યો હોય ને થયો એટલો બધો ખર્ચ આની પાછળ સરકારને – રેલ્વેને થયેલ હોવાથી આ પુલ “સોનાનો પુલ” તરીકે ઓળખાય છે.

નવો પુલ

૧૯૩૫માં નવો પુલ “સિલ્વર જ્યુબીલી બ્રિજ” બંધાયા પછી આ જૂનો પુલ જાહેર બાંધકામ ખાતાએ પોતાના હસ્તક લઈ લીધો અને ૧૯૪૩માં વાહન વ્યવહાર બદલી નાંખવામાં આવ્યો હતો. ૧૯૪૯માં એ પુલનું સમારકામ કરી સગવડવાળો બનાવવા પાછળ ૮૪ (ચોર્યાશી) લાખ રૂપિયાના ખર્ચનો અંદાજ હતો.

બીજા વિશ્વયુધ્ધ વખતે જૂનો પુલ તોડી એના લોખંડની સારી એવી કિંમત ઉપજી જાય તેમ હતી. પરંતુ દક્ષિણ ગુજરાતને વાહન વ્યવહાર દ્વારા જોડનારો આ સાંકળરૂપ પુલ સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ ન હોવાથી જિલ્લા લોકલ બોર્ડે અને ભરૂચ જિલ્લાની પ્રજાએ સભાઓ બોલાવી ભારે રજુઆતો કરી આ પુલ ‘સ્ક્રેપ અપ’ થતા અટકાવ્યો હતો.

સિદ્ધિ વિનાયક મંદિર

મકતમપુર પાસે આવેલું જાણીતું ભગવાન ગણપતિ (રિદ્ધિ સિદ્ધિ દેવતા)નું મંદિર ખુબજ પ્રખ્યાત છે. મુંબઈ ખાતે આવેલા રિદ્ધિ સિદ્ધિ વિનાયક મંદિર અને અષ્ટ વિનાયક તરીકે ઓળખાતાં આઠ ગણેશ મંદિરો સિવાય આ ભારતમાં આવેલું બીજું મંદિર છે.

સોનેરી મહેલ

ભરૂચમાં લોકમોઢે ઊતરી આવેલ બીજી સોનાની વસ્તુ એટલે સોનેરી મહેલ. ચોવીસ પુરાણોમાંના ‘ભવિષ્યોતર પુરાણ’ માં આ મતલબનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે. એક વાર ભગવાન વિષ્ણુને લક્ષ્મીજીએ વિનંતિ કરી: “આપે તો આપને માટે વૈકુંઠ ક્ષિરસાગર, ગૌલોક અને પ્રયાગવડ એમ ચાર ધામ કરી લીધાં – પણ પાંચમા સ્થાનનું શુ?”

“સૃષ્ટિમાંથી ગમી જાય તે સ્થળ પસંદ કરો.
વૈભવ તમારે બારણે છલકાવી શું” ભગવાન વિષ્ણુએ જવાબ આપ્યો. ફરતાં ફરતાં ભરૂચ આવી લક્ષ્મીજીએ જણાવ્યું: “અહીં નવનાથ (કામનાથ, ભુતનાથ, સોમનાથ, ભીમનાથ, જુવાનાથ, કાશી વિશ્વનાથ, સિધ્ધનાથ, પિંગળનાથ અને ગંગનાથનાં મંદિરો નર્મદા કાંઠે ભરૂચમાં જુદી જુદી જગ્યાએ આવ્યાં છે, તેનો અહીં ઉલ્લેખ છે.) તપ કરી રહ્યાં છે.
પવિત્ર નર્મદાના સાંનિધ્યામાં આ સ્થળે નકી કરો.” સોનેરી લાઈંસ તરીકે આજે ઓળખાતી ટેકરીનું નામ લક્ષ્મીજીના નામ પરથી શ્રીનગર (શ્રી એટલે લક્ષ્મી) આપ્યું.

હાલ સોનેરી મહેલ કહે છે તે જ જગાએ શ્રી લક્ષ્મીને રહેવાનું મકાન સોનાના સ્તંભોનુ હીરા, માણેક જડીત બંધાયું હશે; તેની કોઇને કોઇ નિશાની ભૃગુઋષિએ શહેર વસાવ્યું હશે ત્યારે કાયમ રહી હશે, એમ આ જગ્યાનું નામ “સોનેરી મહેલ” કાયમ રખાયું હશે.

સોનાનો પથ્થર

ભરૂચમાં ત્રણ સોનેરી વસ્તુઓમાં ત્રીજી વસ્તુ તે “સોનાનો પથ્થર“. ભરૂચના જૂના બજારમાં દેસાઈજીની હવેલીના નામે વિખ્યાત ઈમારાતના વાયવ્ય ખૂણાના પથ્થર કોર્નર સ્ટોન કે જ્યાં રસ્તો વળાંક લે છે, એ પથ્થરે ભરૂચમાં ઐતિહાસિક સ્થાન મેળવ્યું છે. લગભગ સો વરસ પૂર્વે બ્રહ્મક્ષત્રીય માં ચાર કુટુંબો મુખ્યને ખૂબજ આગળ પડતા અને પ્રતિષ્ઠિત ગણાતા હતા.

(1) દેસાઈજીની હવેલીવાળા કલ્યાણરાય દેસાઈ.
(2) રાયબહાદુર ચુનીલાલ વેણીલાલ
(3) અંબાશંકર ઉત્તમરાય મલજી તથા
(4) બચુભાઈ ઈનામદારના વડવાઓનું કુટુંબ.

1870માં ભરૂચની પહેલી સીટી સર્વે થયો અને તે વખતે પૂર્વમાં ઝાડેશ્વર દરવાજા, દાંડીયા બજારનો રસ્તો, પશ્ચિમમાં કતોપોર દરવાજાથી કતોપોર ઢાળનો રસ્તો થયાં. તે પછી ચુનારવાડ લતાની પાસેના જૂના બજારનો દેસાઈજીની હવેલી સુધીનો રસ્તો ૧૮૭૪-૭૫માં દેસાઈના ઘર સુધી બાંધવામાં આવ્યો.

આપણી કેટલીક માન્યતાઓ છે કે
કિલ્લો હોય તોજ તે ઐતીહાસોક શહેર
મહેલ હોય તો જ તે ઐતિહાસિક શહેર
આ માન્યતાઓ ખોટી છે !!!!
ઇતિહાસમાં જગ્યાનું મહત્વ છે ……. નહીં કે એની જાહોજલાલીનું !!!! ભરૂચ માં એક નાનો કિલ્લો છે છતાં પણ તે ઈતિહાસથી ભર્યું ભર્યું શહેર છે. આ શકાય બન્યું છે ત્યાના લોકોને કારણે જ !!!! હવે બાકીના જોવાંલાયક સ્થળો જોઈએ

જૂનો કિલ્લો

કિલ્લો ઉંચી ટેકરી ઉપર બાંધાયેલો છે જ્યાંથી નર્મદા નદી સુંદર રીતે જોઇ શકાય છે. હાલમાં આ કિલ્લામાં કલેેક્ટર કચેરી અને દિવાની અદાલતો બેસે છે. આ ઉપરાંત જુની ડચ ફેક્ટરી, દેવળ, વિક્ટોરીયા ટાવર અને અન્ય ઇમારતો પણ આવેલી છે. જુના કિલ્લથી આશરે ત્રણેક કિ.મી.નાં અંતરે જુની ડચ કબરો આવેલી છે અને નજીકમાં જ પારસી ડુંગરવાડી આવેલી છે.

જામા મસ્જિદ

કિલ્લાની નીચે આવેલી ઇસ ૧૪૦૦ મા બનાવાયેલી આ મસ્જિદ પ્રાચીન જૈન મન્દિરને તોડીને તેના ઉપર બાંધવામાં આવી છે. તેનુ બાંધકામ ૮૬ થાંભલા પર થયું છે.

સામાજીક સંસ્થા

ભરુચ ખાતે અનેક સામાજીક સંસ્થાઓ માનવ કલ્યાણ ક્ષેત્રે કાર્યરત છે. જેમાં સેવા રૂરલ ઝઘડીયા, નારદેશ ભરુચ, લાભુબેન મિસ્ત્રી ટ્રસ્ટ ઉપરાંત રોટરી, લાયન્સ, જેસીસ અને કલાજગતના માધ્યમથી જનજાગ્રુતિ અને સામાજીક ચેતના જગાવવા ભાઈશ્રી તરુણ બેન્કર થીયેટર, ટેલીવિઝન અને ફિલ્મનુ સર્જન, પ્રદર્શન કરી રહ્યા છે. મહારોગ એઇડસ, કેન્સર, દારૂબંધી, દહેજપ્રથા અને હવે બેટી બચાવો અને સ્ત્રીભ્રુણ હત્યા અટ્કાવો વિષય અંગે ઝુંબેશ ચલાવી રહ્યા છે. બેટી બચાવો અને સ્ત્રીભ્રુણ હત્યા અટકાવો વિષય ઉપર તૈયાર કરેલ ટેલીફિલ્મ “દીકરી દેવો ભવઃ”ના વિનામૂલ્યે જાહેર શો ગુજરાત રાજ્યની શાળા, કોલેજ અને સામાજીક સંસ્થાઓના ઉપક્રમે કરી રહ્યા છે.

આ ઉપરાંત ભરૂચ નામ જેના પરથી પડ્યું તે ભૃગુ ઋષિનું મંદિર એ પુરાણકાલને જીવંત રાખતું મંદિર છે. પુરાણોને આપણે આત્મસાત અને તાદ્રશ કરવા હોય તો આવા મંદિરમાં જઈને એક અલૌકિક અનુભૂતિનો અનુભવ અવશ્ય લેવો જોઈએ ……

આ ઉપરાંત જુના અંબાજીનું મંદિર
શ્રી વિષ્ણુ અયપ્પાનું મંદિર
નવનાથ મદિર
ગુરુદ્વારા ચાદર સાહેબ
ઝાડેશ્વર પાસેના મંદિરો
અને
નર્મદા કિનારે આવેલો દશાશ્વમેઘઘાટ
જોવાલાયક સ્થળો છે.

ભરૂચની બાંધણીની એક આગવી વિશેષતા છે એના મકાનો અને શેરીઓ ભારુશની જાહોજલાલીની શાખ પૂરે છે. એના રંગબેરંગી મકાનો, ઝરુખો અને થાંભલાઓ જોતાં અમદાવાદની પોળો અવશ્ય યાદ આવી જાય. ભારુષ એ બ્રહ્મક્ષત્રિયોનું ઉદભવસ્થાન !!!!

ભરૂચનું નામ આવે એટલે કનૈયાલાલ મુનશીને યાદ ના કરું તો હું નગુણો કહેવાઉ!!!! સંગીતક્ષેત્રે પંડિત ઓમકારનાથ ઠાકુર ફિરોઝ ગાંધી , પ્રેમચંદ રોય ચંદ અને અહેમદ પટેલ એ ભરૂચના જાણીતાં નામો છે.

ભરૂચની આજુબાજુના જોવાંલાયક સ્થળોમાં

કબીર વડ

મહાન સંત કબીર અહીં રહ્યા હતા, કહેવાય છે કે એમણે દાંતણ તરીકે ઉપયોગ કરીને ફેંકી દીધેલી ડાળીનો મોટા વડના ઝાડમાં વિકાસ થયો, જે આજે કબીર વડ તરીકે ઓળખાય છે. ભરૂચ જિલ્લા માટે કબીર વડ ગર્વ લેવા લાયક બાબત છે.
આ ઉપરાંત જૈન દેરાસર અને સ્વામિનારાયણ મંદિરની પણ અન્ય જોવાલાયક સ્થળોમાં ગણતરી કરી શકાય. શુકલતીર્થ માં આવેલું શુકલેશ્વર મહાદેવનું મંદિર તેની આજુબાજુની રમણીયતાને કારણે અનેક પર્યટકોને આકર્ષે છે .

આદ્યોગિક વસાહત અને ઉદ્યોગકેન્દ્ર અંકલેશ્વર પણ જોવા જેવું તો કહ્રું જ. નર્મદા તીરે આવેલું અંગ અવધૂતનું નારેશ્વર પણ ભરૂચથી બહુ દૂર નથી !!!! ચાણોદ-કરનાળી પણ નજીક જ છે !!! ભરુચથી માત્ર ૪૦ કિલોમીટર દુર આવેલો કડિયા ડુંગર પણ જોવાંલાયક જ છે .

અત્યારનું ભરૂચ નર્મદાવેલી, ફર્ટીલાઈઝાર અને તેની અદ્યતન યુનીવર્સીટીને કારણે અને આજુબાજુના અનેક ઉદ્યોગોને કારણે આજે ભરૂચ અદ્યતન શહેર બની ગયું છે. ભરૂચની અનેક વેરાયટીવાળી ખારીસીંગ જો નહીં ખાઓ તો તમારું જીવન એળે ગયેલું ગણાય.